Imam Khalid Benhaddou: ‘Ik ontmoet weleens jongeren op zoek naar wapens, onze samenleving beseft niet wat er op ons afkomt’
Sam Ooghe10 juni 2024
DE MOSKEE IN HET MIDDEN
Beeld HUMOnormalZelfs de bemiddelingspogingen van imam en schrijver Khalid Benhaddou (36) brachten geen zoden aan de dijk: het water tussen rector Rik Van de Walle en de pro-Palestijnse studenten die UGent-gebouwen bezetten, bleef metersdiep. Benhaddou is teleurgesteld, maar niet verrast, want als spreker op scholen merkt hij elke dag dat het zwart-witdenken welig tiert: ‘Wij-zij-denken is geen extreemrechts fenomeen: iedereen is ermee besmet.’
Khalid Benhaddou leek de geknipte man om de pro-Palestijnse studenten en de rector dichter bij elkaar te brengen: hij is imam, voorzitter van Netwerk Islamexperten, adviseur aan de UGent én directeur van CIRRA, het expertisecentrum rond levensbeschouwing en diversiteit. Moet in middelbare scholen een dreigend conflict worden ontmijnd, dan treedt Benhaddou vaak op als brugfiguur – maar zelfs hij beet de tanden stuk op de protesten aan de UGent.
KHALID BENHADDOU «Ik ben ontgoocheld. Op vraag van burgemeester Mathias De Clercq (Open VLD) heb ik tien dagen lang met hart en ziel geprobeerd om een brug te slaan tussen de studenten en de rector. Al mijn ander werk heb ik opzijgezet – onbetaald, trouwens.
»Ik heb een eerste escalatie kunnen voorkomen, en daarna heeft de UGent zelfs een verregaande toegeving gedaan door alle samenwerkingen met Israëlische universiteiten stop te zetten. Voor de actievoerders was dat een unieke kans om de overwinning te claimen, maar toch waren ze niet tevreden: ze lieten me weten dat ze niet bereid waren om compromissen te sluiten.»
HUMO Zijn die studenten dan zo radicaal?
BENHADDOU «Niet iedereen, hoor. Ik merkte dat ze niet allemaal op dezelfde lijn zaten. Sommigen waren wel degelijk klaar om er een punt achter te zetten.
»Ze zijn jong, misschien missen ze nog wat strategisch inzicht. En ze voeren niet alleen actie tegen de banden van de universiteit met Israël, ze strijden ook voor het klimaat. Voor hen zijn die twee thema’s onlosmakelijk verbonden. Ik kreeg de indruk dat ze daardoor niet altijd wisten wat ze precies wilden.
»Dat is eigen aan onze tijd. De gele hesjes en de klimaatspijbelaars zijn er ook in geslaagd om massa’s mensen op de been te brengen, maar wat was hun concrete doel? Wanneer konden ze tevreden zijn? Dat wist niemand. Moderne activisten lijken vooral hun ontevredenheid te willen uiten in plaats van een serieus gesprek aan te gaan met de beleidsmakers.
»Nu, ik heb wel begrip voor de grieven van de studenten. Elke dag zien ze ongefilterde, afschuwelijke beelden van de grofste mensenrechtenschendingen op hun smartphone. Hun woede is terecht, hun engagement en doorzettingsvermogen zijn hoopgevend. Maar je moet ook het grotere plaatje zien en luisteren naar de mensen aan de andere kant van de tafel.»
HUMO Dat is blijkbaar erg moeilijk geworden.
BENHADDOU «Het is een trend in het publieke debat: mensen vinden steeds minder common ground over maatschappelijke kwesties. We leven in bubbels, op eilandjes, verschanst in onze eigen kampen.»
HUMO Waarom, denkt u?
BENHADDOU «De grote verhalen die ooit richtinggevend zijn geweest voor onze samenleving, zoals het christendom en de traditionele ideologieën, hebben aan relevantie ingeboet. We zijn allemaal op onszelf aangewezen in een complexe wereld met een onzekere toekomst. Extreme politici en fanatieke religieuze groepen profiteren van die verwarring om mensen – en dan vooral jongeren – te verleiden met simplistische ideeën.
»We hebben nog nooit zó makkelijk toegang gehad tot zóveel informatie. Maar is de samenleving er beter van geworden? Nee, integendeel zelfs: veel mensen raken de draad kwijt en luisteren dan maar naar ‘moderne profeten’ die alles heel eenvoudig kunnen uitleggen. Die de maatschappij opdelen in ‘wij’ versus ‘zij’. Je ziet het in zowat alle Europese verkiezingsuitslagen: de extremen zijn schrikbarend groot geworden.»
HUMO Maar ook de gematigde mensen zitten in hun eigen bubbel.
BENHADDOU «Absoluut. ‘God is dood,’ zei Nietzsche – hij vroeg zich af of we ooit in staat zouden zijn om God te vervangen. Hij wist dat dit een aartsmoeilijke opdracht zou zijn. Grote groepen in onze samenleving hebben hun eigen seculiere ‘kerken’ gebouwd. Ze vormen afgesloten gemeenschappen met specifieke waarden en gebruiken: extreemrechts pleit voor een sterke nationale identiteit, andere mensen identificeren zich als activisten voor het klimaat of voor lgbtqia+. Bijna iedereen is besmet met dat identitaire wij-zij-denken.»
HUMO Dus onze politieke voorkeur neemt onze identiteit over?
BENHADDOU «Het gebeurt niet bij iedereen, maar bij heel geëngageerde mensen is dat zeker het geval. Neem nu die studenten in Gent: hun engagement voor de Palestijnse zaak en het klimaat is zó fanatiek en emotioneel dat het onrecht hen persoonlijk raakt. Zo wordt hun strijd een deel van wie ze zijn, zoals een religie. Bijgevolg wordt het haast onmogelijk om toegevingen te doen, want dan zouden ze zichzelf verloochenen.»
Beeld ID/Simon Clementnormal
AVERECHTS EFFECT
HUMO Het zwart-witdenken floreert ook op scholen en in moskeeën, zegt u.
BENHADDOU «Onlangs vroeg een jonge moslim me: ‘Mag ik wel in de horeca werken als er alcohol wordt geschonken?’ Ik probeerde hem uit te leggen dat er verschillende scholen en stromingen bestaan in de islam, maar ik voelde meteen dat ik hem kwijtraakte: hij wilde een ondubbelzinnig antwoord. Sterker nog, hij wilde horen dat het níét mocht, want enkel dat had de zaak voor hem duidelijk gemaakt.
»Als ik weiger om een eenduidig antwoord te geven, klopt zo’n jongen bij wel tien imams aan, tót iemand hem eindelijk wil vertellen dat het verboden is. Imams die vaak verkondigen wat haram is (niet in overeenstemming met de islamitische voorschriften, red.), zijn veel populairder op de sociale media dan hun collega’s die vooral de nadruk leggen op wat wél halal is.»
HUMO In het VRT 1-programma ‘Eerste keus’ zei de jonge moslim Eli tegen Conner Rousseau dat homoseksuele relaties in zijn cultuur verboden zijn.
BENHADDOU «Die jongen is helaas geen uitzondering. Ik hoor voortdurend veel ergere dingen, en niet alleen van moslims. Op sommige scholen verbranden jongens regenboogvlaggen.»
HUMO Hoe praat je met die tieners?
BENHADDOU «Wat je zeker niet moet doen, is proberen om hen onmiddellijk te overtuigen. ‘Je moet dit nú accepteren, anders ben je geen deel meer van de groep’: als je zoiets zegt in het bijzijn van de hele klas, krijg je een averechts effect. In een defensieve reflex zullen ze zich nog dieper ingraven in hun eigen identiteit.
»Het effectiefst is om jongeren zelf te laten nadenken over hun overtuigingen. Ga het gesprek aan, en leg bijvoorbeeld uit dat Europa net zo goed een lange weg heeft afgelegd om homoseksualiteit te accepteren. Ik herinner hen er graag aan dat de Wereldgezondheidsorganisatie homoseksualiteit tot 1990 als een mentale stoornis heeft beschouwd. Zo toon ik aan dat opvattingen en culturen in de loop der tijd veranderen. Dat moedigt tieners aan om kritisch naar hun eigen ideeën te kijken, of minstens respect te tonen voor andersdenkenden.»
HUMO De discussie tussen Eli en Rousseau ging ook over lessen gender en seksualiteit op school. Toen Tom Waes vroeg welke leerlingen contra waren, gingen tientallen vingers de lucht in, ook van niet-moslims.
BENHADDOU «Radicaal-rechtse ideeën zijn de voorbije jaren bijzonder populair geworden in de middelbare scholen. Opmerkelijk genoeg delen de aanhangers hun oerconservatieve wereldbeeld met strenggelovigen. Beide groepen hunkeren naar duidelijke grenzen in een wereld die voor hen té open is: ze pleiten voor uitsluitend heteroseksuele relaties, een strikte rolverdeling tussen man en vrouw, een beperkt aantal genders enzovoort. Net daarom is het salafisme zo populair geworden bij jonge moslims: het is bij uitstek de stroming die onwrikbare richtlijnen oplegt voor het dagelijks leven, met minimale ruimte voor nuance en context.»
HUMO Ondanks die raakvlakken tussen radicaal-rechts en strenggelovigen is de spanning op sommige scholen te snijden.
BENHADDOU «Dat is een ernstig probleem. Veel leraren weten niet goed hoe ze moeten omgaan met een tiener die in hun ogen radicaal gedrag vertoont. Stel dat een jonge moslim plots met traditionele islamitische kledij in je klas komt zitten: het laatste wat je dan mag doen, is die jongen het etiket ‘extreem’ opplakken. Voor veel tieners gaan zulke dingen niet écht over geloof, vaak is het niets meer dan puberaal machogedrag. Ze rebelleren, ze zetten zich af tegen iets. Maar wanneer je zoiets als een signaal van extremisme beschouwt, riskeer je die jongen pas echt kwijt te raken: het risico bestaat dat hij zich bij wijze van tegenreactie net méér met dat gedachtegoed begint te vereenzelvigen.
»Aan de extreemrechtse kant van het spectrum zie je hetzelfde: sommige tieners zeggen nu hardop dat ze racistisch zijn, en ze zijn er trots op. Dat veroorzaakt spanningen met leerlingen van andere culturen, en zo krijg je in de klas het ene conflict na het andere.»
HUMO Hoe los je dat op?
BENHADDOU «We hebben op scholen – en eigenlijk overal in de maatschappij – nood aan bemiddelaars en zorgcoördinatoren die bruggen bouwen, die uitleggen waarom verschillende groepen op een verschillende manier naar de wereld kijken, en waarom dat niet altijd erg is. Vooral de leerkrachten moeten dringend handvatten krijgen, want nu weten ze niet altijd goed wat ze moeten doen als er wrijvingen zijn ontstaan in hun klaslokaal.»
‘Imams die vaak verkondigen wat haram of verboden is, zijn op de sociale media veel populairder dan imams die de nadruk leggen op wat halal of toegestaan is.’Beeld Jelle Vermeerschnormal
BRAVE SPACES
HUMO Als research voor een artikel over radicale onlinecontent heb ik me begin dit jaar op TikTok als een tiener voorgedaan. De jihadistische en extreemrechtse accounts met gewelddadige boodschappen vielen niet te tellen.
BENHADDOU «Heel herkenbaar. De algoritmes van de sociale media spelen een erg kwalijke rol in de radicalisering van de jeugd, met TikTok als belangrijkste schuldige. Ook ik heb onlangs een account gemaakt om te volgen wat er zoal circuleert, en ik ben flink geschrokken. De app voedt jongeren met een constante stroom van korte video’s die de wereld heel simplistisch voorstellen, en die hen almaar radicaler en bozer maken. Dat is levensgevaarlijk. Neem nu de Belgische IS-strijders: zij hadden heel weinig kennis over de islam, hun wereldbeeld en religieuze opvattingen waren extreem zwart-wit. Op TikTok worden gebruikers eigenlijk opgejut om ook in zulke binaire termen te denken. De overheid moet dringend ingrijpen tegen sommige socialemediaplatformen.»
HUMO Via die radicale TikTok-accounts belandde ik in private chatgroepen waar uitdrukkelijk wordt opgeroepen tot geweld. Er circuleren ook handleidingen om thuis molotovcocktails te maken.
BENHADDOU «Ik hou ook een aantal van die chatgroepen in de gaten. Wat daar gebeurt, is ronduit verontrustend. De samenleving beseft onvoldoende wat ons te wachten staat. Veel mensen zouden geschokt zijn als ze zagen wat jij en ik op TikTok en Telegram te lezen krijgen.
»Gelukkig zet niet elke radicale jongere de stap naar geweld. Sommigen beseffen niet hoe ernstig het materiaal is dat ze onder ogen krijgen. Als ik ze confronteer met het IS-materiaal waarmee ze dwepen, zijn ze meestal verbaasd over mijn toon: ‘Is dat dan zo gevaarlijk?’ Zó normaal is jihadistische propaganda voor hen geworden. Ze vinden de beelden fascinerend, of ze willen gewoon ergens bij horen.
»Bij anderen gaat het wél ernstig mis. Ik ontmoet weleens jongeren die actief op zoek zijn naar wapens.»
HUMO Vreest u nieuwe aanslagen?
BENHADDOU «Die vallen niet uit te sluiten. Door de spanningen in het Midden-Oosten, de opmars van extreemrechts en de oorlog in Oekraïne is onze wereld een kruitvat geworden.»
HUMO Recent werden verscheidene aanslagen verijdeld in Duitsland en Frankrijk, en bij ons planden enkele tieners een aanslag op de Brusselse Botanique in Brussel. Een deel van de verdachten is amper 14 à 15 jaar oud, zegt de politie.
BENHADDOU «Dat verbaast me niets. 14- en 15-jarigen zijn pubers die op zoek zijn naar zichzelf, waardoor ze erg vatbaar zijn voor radicale gedachten. Een kleine groep jongens ziet geen perspectief meer in het leven, en wordt online op een nihilistisch pad naar zelfdestructie geduwd. Tien jaar geleden was het niet anders, maar wél nieuw is dat ze op zo’n jonge leeftijd al bereid zijn om geweld te gebruiken.»
HUMO Hebt u nog goede raad in deze turbulente tijden?
BENHADDOU «Conflicten en radicalisering vinden hun oorsprong altijd in onbegrip en onwetendheid. De ultieme remedie tegen polarisering is blijven openstaan voor andere meningen. We moeten elkaar blijven ontmoeten – op kantoor, in het verenigingsleven, op school…
»Net daarom heb ik zoveel moeite met de cultuur van kwetsbaarheid op Amerikaanse universiteiten, waar iedereen tegenwoordig een safe space moet hebben. Het is een begrijpelijke reactie wanneer de gemoederen verhit zijn, maar tegelijkertijd zijn die safe spaces niets meer dan symptoombestrijding. Het échte probleem is dat we elkaar niet meer begrijpen. Uitgerekend in het onderwijs moet je verschillende culturen en groepen mensen met elkaar in contact brengen, zodat we leren om het respectvol met elkaar oneens te zijn. Geen safe spaces, maar brave spaces.»
Lees ook
Geselecteerd door de redactie
Mensenrechtenprof Eva Brems: ‘Mochten de studenten meer ervaring hebben met dit soort communicatie, zouden ze sneller ook de gruweldaden van Hamas veroordelen’
‘Over andere kwesties durven de rectoren in tv-programma’s wel ondubbelzinnige uitspraken te doen’: teleurstelling bij studenten na Gaza-protest
pro-Palestijnse protestenGentse studenten kondigen aan bezetting universiteit voort te zetten: ‘Dit conflict in Gaza legt de hypocrisie van het Westen genadeloos bloot’
Socioloog Mark Elchardus: ‘Zodra migranten geïntegreerd zijn, stemmen ze voor partijen die zich harder opstellen op het vlak van migratie’