‘Zelfs de nationalisten beseffen nu: België maakt geen schijn van kans zonder de EU’
maandag 13 juli 2020
PoliticoloogIvan Krastev
Op de eerste rij van de Europese politicologen staat de Bulgaar Ivan Krastev (55). Charles Michel vroeg hem op de koffie toen hij aantrad als voorzitter van de Europese Raad. Geert Mak omschreef hem als ‘een briljante dwarskop’. Die kop is trouwens het enige wat ik te zien krijg op mijn computerscherm tijdens het interview: Krastev is met vakantie en heeft zich, laptop op de borst, op een sofa in Sofia genesteld. Vanop een kussen reist dat hoofd de aardbol rond. ‘We stevenen af op een instabielere wereld.’HUMO Simpel gesteld deelt Covid-19 de denkers op in twee kampen: zij die menen dat deze crisis weinig zal veranderen, tegenover zij die stellen dat álles gaat veranderen. U behoort tot het tweede kamp: corona verandert de wereld ingrijpend, schrijft u, en voorgoed.
IVAN KRASTEV «Ik zie inderdaad geen weg terug. Niet zozeer omdat we zelf ontzettend veranderd zijn, of omdat corona een grote ontwrichtende kracht is, wel omdat corona tendensen versterkt die al aan de gang wáren.»
HUMO Corona als een fastforwardknop?
KRASTEV «Precies, maar dan op een computer die geen returntoets heeft. Veel evoluties, zoals de digitalisering, waren al lang vóór Covid-19 aan het versnellen, maar door het virus zien we die verandering nu beter. Mensen die nog nooit online eten hadden besteld, gingen dat tijdens de lockdown haast elke dag doen: zo creëer je zelf mee het nieuwe normaal, zonder dat dat je eigen keuze is. Er is niet één dag geweest dat je gezegd hebt: ‘En nu ga ik anders leven!’ Maar onbewust heb je dat wel gedaan. Mensen betalen steeds minder met cash. Dat deden we al, maar nu nóg minder, uit vrees voor besmetting. En dat zullen we na Covid-19 blijven doen. Ook de evolutie naar deglobalisering, naar een kortere keten in het productieproces, is niet nú gestart, die was al begonnen vóór de coronacrisis.»
HUMO En ook daar is er geen weg terug. U schrijft over ‘het einde van de globalisering zoals wij die kennen’. Dat is niet noodzakelijk goed nieuws voor Europa, het continent dat u ‘de liefdesbaby van de globalisering’ noemt.
KRASTEV «De EU als geheel kan wel voordeel halen uit een deglobalisering, maar kleine landen als België maken afzonderlijk geen enkele kans om het economisch te redden. Voor de EU is er dan maar één alternatief: protectionisme op Europese schaal.
»Dat besef is er inmiddels overal in Europa. De denktank European Council on Foreign Relations (ECFR) heeft recent onderzoek gevoerd in negen Europese landen. De burgers zijn niet bepaald onder de indruk van het optreden van de EU: Europa was de grote afwezige in het begin van de crisis, en zeker de Spanjaarden en Italianen voelen zich verraden. Maar het opmerkelijke is: ondanks alle kritiek zegt een grote meerderheid dat in de toekomst méér Europese samenwerking nodig zal zijn. Dat is toch een belangrijke evolutie: niet alleen de pro-Europeanen, maar zelfs de nationalisten hebben begrepen dat we alleen nog een relevante rol in de wereld kunnen spelen door de EU te verstevigen.
»Dat maakt dat deze crisis flink verschilt van de vorige twee: de financiële crisis na 2008, en de vluchtelingencrisis. Nu zullen de pro-Europeanen gedwongen zijn te aanvaarden dat Europa een koers vaart die protectionistischer is dan ze ooit voor mogelijk hadden gehouden. En de nationalisten zullen beseffen dat de soevereiniteit van hun eigen kleine natiestaat, waar ze zo verliefd op zijn, afhangt van de macht van de overkoepelende EU.»
HUMO Dat laatste was vooralsnog niet overal te merken. Er was onder nationalisten vreugde over de terugkeer van de grenzen.
KRASTEV «In de loop van één week gingen meer Europese binnengrenzen dicht dan tijdens de vluchtelingencrisis, maar mij heeft dat niet geshockeerd. Elke regering heeft de grenzen gesloten, Duitsland net zo goed als Hongarije – met het heersende regime had dat niks te maken. Op een moment van ultieme onzekerheid is dat een normale reactie: zo toont een land dat het alles onder controle heeft.
»Er was wel een opstoot van nationalisme, maar anders dan tijdens de vluchtelingencrisis: toen zag je een compleet etnisch nationalisme, dat mensen afwijst op basis van afkomst, taal en cultuur. Nu richtte het ‘blijf thuis’-nationalisme, zoals ik het noem, zich tot iedereen in een bepaald territorium. Regeringen hebben zich inclusiever opgesteld tegenover migranten dan tijdens de vluchtelingencrisis. De reden is simpel: we waren nu van elkaar afhankelijk, het was belangrijk dat iederéén de maatregelen opvolgde.
»Weet je, nationalisme is economisch gezien onhoudbaar. Je kunt niet je hele leven thuis blijven zitten uit vrees besmet te worden. Een merkwaardige illustratie daarvan heb ik hier gezien, tijdens de lockdown. Op hetzelfde moment dat wij onze huizen niet mochten verlaten, werden speciale chartervluchten ingelegd voor Bulgaarse en Roemeense seizoensarbeiders: ze werden naar Duitsland en Oostenrijk gevlogen om er de asperges te oogsten. Oostenrijkse ministers vertelden me dat deze crisis hen heeft doen inzien hoezeer hun economie afhankelijk is van Oost-Europese arbeid.»
DE ZUINIGE VIER
HUMO In 2017 schreef u het boek ‘Na Europa’. Daaruit mocht ik toch onthouden dat de EU geen overlevingskans had?
KRASTEV «Met dat boek wilde ik vooral zeggen: denk niet dat de EU een evidentie is. Veel mensen dachten toen dat de EU onmogelijk kon uiteenvallen, terwijl ik zoiets waarschijnlijk achtte, tenzij grote veranderingen zouden plaatsvinden.
»Een interessante kwestie is overigens hoe je je zo’n uiteenvallen van de EU moet voorstellen. De reële vrees is vandaag niet zozeer dat nog meer landen eruit stappen, zoals Groot-Brittannië doet, maar wel dat de EU verlamd raakt, of irrelevant wordt. Vergelijk het met het laatste stadium van het Romeinse Rijk: op papier bestond het nog, maar in de praktijk was men in grote stukken van dat rijk vergeten dat men er deel van uitmaakte (lacht).»
HUMO De grote vraag, schreef u in ‘Na Europa’, is hoe Duitsland zich opstelt.
KRASTEV «Ja, en dat maakt vandaag een enorm verschil: Duitsland ziet de wereld inmiddels anders. In de vorige crisis was Duitsland de bewaker van het status quo, zowel op economisch als op politiek vlak. Men bleef daar volhouden dat alle negatieve trends – het opkomende nationalisme en protectionisme – slechts tijdelijke fenomenen waren, en dat het volstond om koppig de uitgezette koers te blijven volgen. Inmiddels heeft Angela Merkel een enorme bocht genomen. Duitsland is na de coronacrisis de belangrijkste kracht voor verandering.»
‘Wat me zo verbaast aan de beeldenstorm: jongeren willen niks in zijn context zien, ze behandelen historische figuren alsof ze hun klasgenoten zijn.’
HUMO Is het ook niet verbluffend dat de Duitse bevolking zo vlot mee wil?
KRASTEV «Absoluut. Er is een nieuwe consensus in Duitsland: niet alleen Merkel is op andere gedachten gekomen, ook een groot deel van de Duitse elite. Het besef is ontstaan dat Duitsland in Europese zaken een andere houding moet aannemen. Stel je voor dat Trump herverkozen wordt en er handelsoorlogen komen: dan wordt Europa algauw platgedrukt in de Amerikaans-Chinese confrontatie. Bijgevolg zal Duitsland zijn producten op de Europese markt moeten slijten. Maar om die goederen te kunnen kopen, moeten de Europeanen wel geld hebben; bijgevolg is het in het Duitse nationale belang om te investeren in Spanje, Italië en andere landen waar de pandemie flink heeft huisgehouden.
»Duitsland heeft niet alleen zijn positie veranderd, maar ook zijn taal. Vroeger hadden ze het over ‘het Europese belang’ als ze het eigenlijk over hun eigen belangen hadden. Nu probeert Merkel een politiek van solidariteit met de andere lidstaten te verzoenen met het belang van Duitsland.»
HUMO Wie zijn taal nog niet aangepast heeft, is bijvoorbeeld de Nederlandse premier Rutte: die liet recent nog weten dat Italië vooral moet leren zichzelf te redden.
KRASTEV «Zelfs dat zal veranderen, denk ik. De ‘zuinige vier’ zijn het slachtoffer geworden van het etiket dat de Financial Times op hen heeft gekleefd. Nederland, Oostenrijk, Denemarken en Zweden zijn vier interessante landen, heel dynamisch, met sterke, jonge leiders met een verschillende politieke herkomst. Ze zouden er baat bij hebben om zich te positioneren als de ‘veranderingsgezinde vier’. Rutte en co. hebben ongelijk wanneer ze zeggen dat Italië zijn eigen problemen kan oplossen: dat land heeft duidelijk snel geld nodig, ook in de vorm van subsidies. Maar ze hebben wél gelijk dat het Europese geld niet mag worden besteed aan de restauratie van de economie van vóór Covid-19. Toen waren al veel bedrijven niet meer competitief, en dat zal nu nóg meer het geval zijn.
»Het gevecht voor de economie win je op een andere manier dan het gevecht voor de volksgezondheid. In het ziekenhuis vecht je voor elk leven, hoe oud iemand ook is. Zelfs al heeft iemand nog maar zes maanden te leven, dan gééf je hem of haar die zes maanden: dat zijn we aan de identiteit van onze samenleving verplicht. Maar een doodziek bedrijf nog zes maanden in leven houden, dat is geen goeie zaak.»
HUMO Er liggen plannen op tafel die vele miljarden kosten, maar toch zijn er experts die dat niet genoeg vinden: straks is het momentum voorbij zonder dat de EU grote structurele veranderingen heeft doorgevoerd.
KRASTEV «Die experts vergeten dan dat we het hebben over democratische landen waar verkiezingen worden gehouden. Politici kunnen maar zover gaan als ze hun kiezers kunnen overtuigen. Het ergste wat kan gebeuren, is dat je met een uiterst moedig hervormingsplan uitpakt, dat de mensen vervolgens wegstemmen bij lokale verkiezingen, met een enorme terugslag voor de EU als gevolg.»
HUMO U was eerder bij Charles Michel, de voorzitter van de Europese Raad, om hem te adviseren. Wat zou u hem vandaag zoal vertellen?
KRASTEV «Adviezen geven is vandaag veel makkelijker dan beslissingen nemen. Ik heb een enorm respect voor de politici die daar wel in slagen, want hun beslissingen – goed of slecht – zullen grote consequenties hebben op lange termijn.
»De vraag is nu: wat zijn onze competitieve voordelen die we in het komende decennium kunnen uitspelen? Ik denk dat commissievoorzitter Ursula von der Leyen en de Europese topfiguren gelijk hebben om in te zetten op de groene transitie. Ik denk dat je aan de buitenwereld moet zeggen: kijk, als jullie op de Europese markt producten willen verkopen, dan moet je die op een milieuvriendelijke manier produceren, anders doen we je tegen invoertaksen aanlopen. Dat is de manier waarop Europa vandaag zijn invloed kan doen gelden. Von der Leyen is heus geen ecologische activiste. Maar als zij het over het milieu heeft, is dat voor haar ook een geopolitieke strategie, een manier om de zachte macht van Europa opnieuw uit te vinden.
»Voorts is het zaak de digitalisering verder door te drijven, want Europa zit met een verouderende bevolking. Post-corona zal migratie moeilijker worden: in een klimaat van angst en social distancing zullen samenlevingen niet opener staan tegenover vreemdelingen. De digitalisering zal een belangrijk element zijn in de noodzakelijke hervorming van onze arbeidsmarkt. Psychologisch zijn mensen daar nu misschien sneller toe bereid, na bepaalde ervaringen tijdens de lockdown. Mensen zijn van huis uit beginnen te werken, en of ze dat nu leuk vinden of niet, ze dóén het wel.»
HUMO U probeert mij erop voor te bereiden dat ik dit soort interviews voor de rest van mijn dagen via Zoom zal doen?
KRASTEV «Je zou moeten weten hoezeer ik Zoom haat! Maar je haat het tot het moment dat je vergeten bent dat je het haat. Zo werkt verandering. Ik heb in de maanden van de lockdown veertien geboekte tickets moeten cancelen. Ik dacht dat ik graag reisde, maar ben daar nu niet meer zo zeker van, het went allemaal snel. Hetzelfde zul je zien gebeuren met de nieuwe werkmethoden in de bedrijven.»
HUMO Als ik nog even terug naar Charles Michel mag: doet hij het goed in deze crisistijden?
KRASTEV «Dat zullen we pas over tien jaar weten. Ik geloof wel dat aan de top van de EU vandaag mensen met goede intenties zitten, maar de geschiedenis zal Michel, Von der Leyen, Merkel en Macron niet op hun intenties beoordelen.
»Ik wil wel opmerken dat Charles Michel zich vandaag in een moeilijker positie bevindt dan om het even welke voorganger, omdat Covid-19 een essentieel onderdeel van de Europese toppolitiek onderuit heeft gehaald: de fysieke ontmoetingen. Een Europese Raad met Zoom is nog wat anders dan een interview! Een deel van de magie van de Europese Raad is gebaseerd op het feit dat al die mensen daar in één en dezelfde kamer vergaderen, en weten dat de pers buiten staat te wachten. Komen ze buiten zonder een gemeenschappelijk standpunt, dan is dat een nederlaag voor hen allemaal. Het is geen toeval dat Michel weer gaan aandringen is op fysieke bijeenkomsten, om knopen door te hakken.»
‘Charles Michel zit in een moeilijke positie. Een Europese top via Zoom is geen sinecure: er staat buiten geen pers te wachten, waardoor er geen druk is om tot een compromis te komen.’
HUMO U merkt ook op dat een democratie fysiek contact tussen mensen nodig heeft: geen democratie zonder opstandig volk op straat.
KRASTEV «Het verbaasde me niet dat je meteen na de lockdown, of zelfs nog eerder, grote protestbetogingen zag in zowel de VS als Europa. Voor politiek geïnteresseerden was het van groot belang zichzelf weer te kunnen overtuigen dat ze in een democratie leven. Toen ik een boek schreef over het protest na de financiële crisis, merkte ik dat veel gepolitiseerde jongeren niet eens aan verkiezingen deelnemen: voor hen is het straatprotest belangrijker. Zij beïnvloeden de politiek door fysiek samen te troepen, en dat geldt evengoed voor Black Lives Matter en de gele hesjes. In het begin van de twintigste eeuw werden massa’s gevreesd, omdat manifestaties konden uitmonden in geweld. Vandaag moeten we eerder bang zijn voor de afwezigheid van massa’s wegens de vrees voor infecties, want het wordt gevaarlijk als mensen niet meer het gevoel hebben dat ze in een democratie leven.»
HUMO Covid-19 kan ook een wig drijven tussen de generaties, lees ik in uw boek.
KRASTEV «Tuurlijk. Stel je voor dat je 20 was in 2009 en in Italië of Spanje woonde: dan is er een kans van 50 procent dat je sindsdien nagenoeg altijd werkloos bent geweest. Bovendien stijgt de staatsschuld die de jonge generatie zal moeten afbetalen. En daartegen protesteren is ook al moeilijk, want hun aantal is klein. De babyboomers konden op de politiek wegen omdat ze met zovelen waren. Jongeren maken nu een veel kleiner deel uit van onze demografie. Ze zijn wel beter geschoold, maar dat kan ook tot frustratie leiden, omdat de beloftes die met een betere scholing samenhingen — een beter leven en meer geld — niet worden ingelost.
»Ik heb met veel belangstelling de protesten rond Black Lives Matter gevolgd. Enerzijds vond ik het hoopgevend dat zoveel jongeren zo idealistisch zijn en vechten voor de rechten van anderen, maar anderzijds was ik ook geschokt door hun ahistorische karakter. Ze behandelen historische figuren alsof ze hun klasgenoten zijn! Want dat is toch het probleem met die beeldenstorm: ze willen George Washington of zelfs Martin Luther King vooral níét in hun historische context plaatsen. Ze willen dat iedereen dezelfde gevoeligheden heeft als zijzelf. Het enige monument dat ze respecteren, is de persoon die naast hen zit. Zo kan geen enkel standbeeld overeind blijven, ze worden zelf het monument van hun tijd.»
HOPEN OP BIDEN
HUMO ‘Thuis is de plek waar we het liefste zijn in tijden van groot gevaar,’ schrijft u. De lockdown bracht u niet door in Wenen, waar u verbonden bent aan het Institut für die Wissenschaften vom Menschen, maar in Bulgarije.
KRASTEV «Ik verbleef zeventig dagen lang op het Bulgaarse platteland met mijn gezin en een goeie vriend, en dat was toch een ingrijpende ervaring. Je levensritme verandert, je denkt meer na. Vooral in de eerste weken van de epidemie hebben we gesprekken gevoerd die we normaal nooit hebben: een paar weken lang was zowat iedereen filosoof (lacht).
»We hebben een beschaving tot stand gebracht waarin we de dood als onnatuurlijk zijn gaan beschouwen. Zelfs als iemand van over de 100 sterft, kan nog de vraag opduiken: waarom? ‘Was het een medische fout? Was het een ongeval?’ We hebben onze rug gekeerd naar de dood, en het was vreemd om hem weer frontaal te moeten aankijken.
»Covid-19 kwam ook een somberte versterken die er al was. In 2018 deed de Bertelsmann Stichting een groot opinieonderzoek. Daaruit bleek dat een meerderheid van de Europeanen, ook jonge mensen, gelooft dat het leven vroeger beter was, en dan ging het niet alleen over de economie. We zijn de toekomst gaan vrezen. Je merkt dat trouwens aan sciencefictionverhalen: in de jaren 60 en 70 waren die heel optimistisch, gingen ze over mensen die andere beschavingen of planeten gingen veroveren. Vandaag gaan de verhalen niet meer over utopieën, maar over alle denkbare dystopieën.
»Je mag zeker opstoten van een nostalgie-epidemie verwachten. De wereld van vóór Covid-19, die we toen geregeld abnormaal noemden, geldt nu als de normaliteit zelf: we willen onze vluchten terug, het gemak van reizen… Je begint pas waarde te hechten aan iets wanneer je het aan het verliezen bent: lees er ‘De wereld van gisteren’ van Stefan Zweig maar op na.»
‘Biden is geen sterke kandidaat, maar mensen ouder dan 65 scharen zich achter hem. Als Trump hen niet terugwint, verliest hij de verkiezingen.’
HUMO Zag u tijdens de lockdown daar in het oosten van Europa dingen om u heen die we hier gemist hebben?
KRASTEV «De situatie was hier niet zo erg verschillend. De regeringen hebben tijdig gereageerd. Ze kenden beter dan wie ook de zwakten van de gezondheidszorg. Omdat ze er jarenlang te weinig in hadden geïnvesteerd, maar vooral ook door de exodus van de jongere bevolking. Meer dan 50 procent van het medisch personeel in Bulgarije is ouder dan 50 jaar. Je kunt je voorstellen hoe groot het risico voor die mensen was in de eerste weken, toen er nauwelijks beschermend materiaal voorhanden was.
»De studie van de ECFR die ik al aanhaalde, liet nog iets interessants zien: de Oost-Europeanen zijn, nog meer dan andere Europeanen, geshockeerd door wat er in de VS gebeurd is. Ook in landen als Polen en Hongarije, die zich achter Trump hadden geschaard, begint het publiek zich af te vragen hoe betrouwbaar Amerika vandaag nog is. Dit was de eerste crisis waarin de Amerikanen compleet afwezig bleven. Het land had duidelijk zijn eigen problemen en zat naar de eigen navel te staren. Daardoor is ook in Oost-Europa het besef gegroeid dat we in de post-Amerikaanse wereld moeten leren op om op eigen benen te staan.
»Een verkiezingsoverwinning van Joe Biden zou voor de Polen en Hongaren een sterke aansporing zijn om dichter aan te sluiten bij Brussel. Voor Europa zou een zege van Biden ook een goede zaak zijn: in tegenstelling tot Trump gelooft hij dat de eenheid van Europa strategisch belangrijk is voor de VS. Wint Trump nog een keer, dan vrees ik dat hij de confrontatie met China écht aangaat, en Europa economisch probeert te kraken. Maar ook als Trump niet wint, zal Amerika een onrustig continent blijven: zijn supporters zullen nog altijd een groot deel van de Amerikaanse samenleving uitmaken. De wereld van vóór Trump komt nooit terug, die is dood en begraven.»
HUMO Als u Trump op the 4th of July, de Amerikaanse feestdag, hoorde vertellen dat Covid-19 overwonnen was, terwijl de epidemie nog aan kracht wón, deed dat orwelliaanse moment u dan niet denken aan de speeches van communistische leiders in vroegere dagen?
KRASTEV «Natuurlijk, maar als ik het recente boek van Trumps voormalige veiligheidsadviseur John Bolton lees, valt me vooral de belabberde kwaliteit van de Amerikaanse regering op, en doet me dat denken aan de laatste jaren van de Sovjet-Unie. In een omgeving waarin zowat elke beslissing accidenteel is, en mensen nauwelijks een idee hebben van wat er gebeurt, is het makkelijk om het beleid te kapen.
»Uiteindelijk is Covid-19 slecht nieuws voor Trump. Biden is duidelijk geen sterke kandidaat, maar opinieonderzoek leert dat mensen ouder dan 65 zich achter hem scharen. Ze vereenzelvigen zich met hem, waarschijnlijk omdat hij net hetzelfde deed als zij: hij bleef thuis (lacht). Als Trump die kiezers niet kan terugwinnen, geloof ik niet dat hij een kans maakt. Het slechtst denkbare scenario is dat het verkiezingsresultaat gecontesteerd zal worden.»
HUMO Intussen zet de opkomst van China zich door. U hebt weleens de opinie geventileerd dat we nu eenmaal met een dominant China zullen moeten leren leven.
KRASTEV «Wat ik altijd gezegd heb, is dit: de Koude Oorlog komt niet terug, want China is de Sovjet-Unie niet. De Chinezen willen een deel zijn van de globale economie. Ze willen de wereld domineren, maar niet de wereld veranderen. Ze zullen geen Belgische Communistische Partij oprichten om jullie bestuur mee te dirigeren: een ideologisch conflict interesseert hen niet. Maar ze zullen als sterkere partij hun toegenomen gewicht volop inzetten in een confrontatie op het terrein van de technologie en de economie. Die competitie tussen de VS en China zal bepalen hoe de volgende decennia eruitzien.
»Voor Europa is het een moeilijk vraagstuk hoe het zich moet opstellen. Uit recent onderzoek blijkt dat Europeanen veel strenger naar China kijken, nu dat land duidelijker een agressieve machtspolitiek voert. Maar aansturen op een confrontatie met, of een isolering van China is gewoon geen optie, als we echt geloven dat het milieu en de opwarming onze grootste problemen zijn. Die ecologische strijd kun je alleen winnen met een zekere mate van samenwerking. Zelfs als Europa erin zou slagen om fossiele energie volledig te bannen, staan we nog nergens als de rest van de wereld niet volgt.
»Anderzijds moet ook Europa in veiligheidstermen durven te gaan denken. We hebben te lang gedaan alsof alleen handel ons interesseert. Toelaten dat Europa volledig afhankelijk wordt van Chinese technologie als 5G is een vergissing. Dat wil onze bevolking ook niet. Zo geeft een meerderheid van de Duitsers en Fransen aan dat ze bereid zijn meer te betalen om de productie van strategische stocks voor medische doeleinden in Europa te kunnen houden.»
HUMO Kan ik afrondend zeggen dat u de liberale post-1989-wereld in dit coronajaar definitief uitwuift?
KRASTEV «1989 was een moment van vele grote veranderingen, met het uiteenvallen van het Oostblok. In die zin kun je het vergelijken met het coronajaar 2020. Het verschil is dat we toen de richting van de verandering kenden, of toch dachten te kennen: meer democratie, meer kapitalisme. Nu weten we niet welke kant het uitgaat.
»China zal natuurlijk belangrijker worden, maar dat wil volgens mij niet zeggen dat de wereld meer in de richting van China zal opschuiven. Dat land heeft zijn eigen problemen. Het Amerika dat we kenden, zal er niet meer zijn. En die zwakkere positie zullen anderen proberen uit te buiten – zwakte is altijd een invitatie tot agressie. En met die anderen bedoel ik dan niet alleen China en Rusland, maar ook een reeks middelgrote landen die met een nieuw verworven assertiviteit geloven dat hun tijd gekomen is, en hopen om een aantal van hun oude aspiraties te kunnen verwezenlijken. Kijk naar wat Turkije in Libië en elders doet. Zo gaat dat op momenten van grote verwarring. De wereld stuitert alle richtingen op: dat is de situatie waarop Europa zich moet voorbereiden.»
Ivan Krastev, ‘Morgen komt geen dag te laat. Hoe de pandemie Europa verandert’, Atlas Contact
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.