‘Ras bestaat niet. Het is tijd voor een ander verhaal’

Is er wel een biologisch verschil tussen de ‘rassen’? Is racisme aangeboren, en krijgen we het ooit uit ons systeem? Wetenschapsjournalist Angela Saini (39) onderzocht het. ‘Wij mensen behoren tot een van de meest homogene soorten. De verschillen tussen chimpansees zijn veel groter.’

Angela Saini zit geprangd tussen corona en #blacklivesmatter. Haar zoontje van zes geeft de Britse nog thuis les, want in Groot-Brittannië zijn de scholen nog niet heropend. Tijdens ons Skype-gesprek moet ze hem aanmanen ‘nu eindelijk zijn huiswerk te maken’. “Het is wat veel”, blaast ze. Want door de dood van George Floyd wordt Saini ook overstelpt met invitaties van universiteiten over de hele wereld om lezingen te geven over racisme.

En dan kan ze niet weigeren.

Saini, die als gerenommeerd wetenschapsjournalist werkt voor BBC Radio en New Scientist, gooide in 2017 al hoge ogen met Ondergeschikt, over de subjectieve blik van de wetenschap op vrouwen. Vorig jaar kwam ze met Superieur, een secure analyse van de terugkeer van de rassentheorie.

Daarin toont de aan Oxford afgestudeerde ingenieur hoe het idee van mensenrassen een sociale constructie is. Een biologische basis is er namelijk niet om mensen op te delen in ‘wit’, ‘zwart’, ‘geel’ en ‘rood’, zoals de Zweedse botanicus Carl Linnaeus in 1758 met succes voorstelde. Toch zijn er nog altijd onderzoekers die verwoed zoeken naar rassenverschillen.

Door de #blacklivesmatter-beweging hebben we het nu heel erg over ‘zwart’ en ‘wit’. Hoe kijkt u daarnaar?

Angela Saini: “Nu rassenongelijkheid wereldwijd veel aandacht krijgt, is het belangrijk te beseffen waar het concept ‘ras’ vandaan komt. Velen denken dat dat altijd al heeft bestaan, maar het is de uitvinding van wetenschappers met een specifieke politieke visie in de periode van de verlichting.

“De classificatie van Linnaeus was veel meer dan een indeling volgens fysieke eigenschappen. Aan ieder zogenaamd ras werden bepaalde kenmerken toegekend. Afrikanen waren ‘sluw en van nature onderdanig’. Het ‘superieure’ witte ras was ‘slim en inventief’. Dat was de wetenschappelijke consensus en de legitimatie voor de heersende witte elite om macht uit te oefenen en andere rassen uit te buiten als slaven en in kolonies. Van bij het begin was de moderne wetenschap niet politiek neutraal.”

Waarom moeten we het nu over huidskleur hebben?

“Er is dan wel geen biologische grond voor, rassenclassificaties definiëren nog altijd hoe mensen anderen behandelen, wie toegang krijgt tot goeie jobs en gezondheidszorg. Het is een sociale constructie die leidt tot discriminatie. Wanneer president Trump zegt dat Mexicanen niet welkom zijn in de VS maar Noren wel, is dat direct terug te brengen op de rassentheorie die stelt dat rassen strak en onveranderlijk in te delen zijn volgens fysieke en andere kenmerken en dat ongelijkheid bestrijden dus geen zin heeft.

“Het angstaanjagende is dat, parallel met de opkomst van extreemrechts, een kleine groep dubieuze wetenschappers er vandaag steeds beter in slaagt hun rammelend rassenonderzoek te publiceren, zowel in eigen bladen als in serieuze vak­literatuur. Maar toch is dit geen verhaal van alleen rabiate racisten. Racisme is een val waar iedereen makkelijk intrapt.”

Hoezo?

“Toen ik research deed voor Superieur, vond ik het zelf moeilijk te geloven dat er zo goed als geen biologische basis is. Want het lijkt zo concreet. Je ziet verschillende huidskleuren en trekken. Je identificeert jezelf met een bepaalde kleur waar je, al is het maar vaagweg, bepaalde eigenschappen aan koppelt. Zoals de onderdanige Aziaat. Maar dat zijn culturele kenmerken, geen biologische. Er is ook geen gen voor een zwart, wit, geel of bruin ras. Problematisch is dat genetici dat al zo’n zeventig jaar zeggen, maar dat het velen nog altijd schokt of verbaast.”

Zal dat ooit veranderen?

“We moeten het hopen, maar het zit echt heel diep. Je hoort nu dat zwarten veel meer risico lopen op Covid-19, en automatisch speculeert men over ras. Men vergeet dat zwarten meer bezwijken aan veel ziektes omdat ze vaker in armoede leven en slechtere toegang tot gezondheidszorg hebben. Dat is altijd zo met de armste groepen. Maar we denken direct: ‘ras’. We kunnen ons niets anders voorstellen omdat we allemaal zijn opgegroeid met racistische noties, dat is een deel van ieders mentale landschap. En net zoals ook natiestaten, de democratie en andere sociale constructies die wij bedacht hebben, lijken rassen tastbare stukken realiteit.”

Is er geen enkel biologisch verschil aangetoond?

“Ja, tussen mensen. We zijn niet allemaal tweelingen. Met de mensen met wie je de nauwste banden hebt, heb je genetisch meer gemeenschappelijk. Met je naaste familie dus, hoogstens met dorpsgenoten of tussen leden van een besloten gemeenschap die al jaren onder elkaar leven. Maar zodra je in grotere groepen kijkt, zie je nooit veel meer dan erg minimale gelijkenissen bij die ene groep of cluster. Op miljoenen mensen zijn die statistisch nietszeggend, wazig. En er zijn geen genen die je in één bevolkingsgroep wel vindt en niet in een andere. Er zijn nooit harde grenzen, duidelijke verschillen die overeenkomen met de rassencategorieën. Wij zijn een van de meest homogene soorten. De verschillen onder chimpansees zijn veel groter.”

Dus als ik en mijn Aziatische geliefde een DNA-staal sturen naar een bedrijfje dat afkomst bepaalt, kunnen zij die twee rassen niet onderscheiden?

“Wellicht zouden ze bepaalde wazige gelijkenissen kunnen vinden met DNA van andere Belgische en Aziatische klanten en zo inschatten hoe waarschijnlijk het is dat jij bijvoorbeeld Europees bent. Maar dat neemt niet weg dat jij genetisch veel meer verwant kan zijn met hem dan met je Belgische buurvrouw.

“Vooroudertests hebben iets tragisch. Mensen willen zo graag weten waar ze vandaan komen, maar dat kan DNA niet zeggen. Men vergelijkt je DNA enkel met dat van andere klanten. Stel dat heel mijn familie lang geleden naar Florida verhuisde, dan zal zo’n test zeggen dat ik van Florida ben. Maar dat zegt niets over waar mijn voor­ouders eerder leefden. Er zijn geen genen die aan specifieke regio’s verbonden zijn.

“Veel rassenlabels houden dan ook geen steek. Zoals ‘Kaukasisch’. Volgens de definitie behoor ik daar ook toe. (proest) In de VS waren er lange tijd one drop-regels, die stelden dat je zwart bent zodra je ook maar een druppel zwart bloed hebt, terwijl zo iemand in Zuid-Afrika een kleurling zou heten en in Groot-Brittannië ‘van gemengd’ ras.

“Ook de idee dat één huidskleur bij één volk hoort, klopt niet. Er zijn zoveel werelddelen met erg lichte en erg donkere mensen. De DNA-analyses van de Cheddar Man (een 10.000 jaar oude man uit de steentijd wiens resten in Somerset zijn gevonden, red.) toonden dat een van de eerste Britten een erg donkere huid en blauwe ogen had. Huidskleur is altijd geëvolueerd. De eerste Europeanen zouden we nu wellicht ‘zwart’ noemen.”

En de Keniaanse hardlopers dan?

“We zien vaak patronen en verbanden die er niet zijn. Als je nooit in Kenia bent geweest en je ziet enkel Kenianen die goud pakken met lopen, dan denk je: ‘Dat zit in dat ras’. Maar dat klopt niet. In Kenia kun je dat zien.

“Wel is het zo dat bepaalde landen bepaalde sporttakken aanmoedigen, zo werkt sport. In Kenia hebben ze altijd veel gelopen. Nooit zal je horen: ‘Britten zijn zo goed in atletiek, dat moet wel genetisch zijn.’ Omdat wij weten dat ons succes in atletiek niet iets ingebakken Brits is. Ook voor ziektes per ras en de erg controversiële stelling dat witte mensen intelligenter zijn, is geen bewijs.”

Misschien is racisme wél aangeboren?

“Ik ben niet overtuigd. Mensen zijn in staat tot grote liefde, empathie en samenwerking over allerlei grenzen heen. Er zijn experimenten met baby’s die slechter reageren op mensen met een andere huidskleur, maar wat bewijst dat? Een witte baby die door zwarte ouders geadopteerd wordt, zal niet ‘van nature’ afkerig reageren op die ouders.

“Het is wat we niet kennen dat we vaak vrezen. En als je van jongs af gestimuleerd wordt in die angst, is de kans groter dat je racistisch reageert. Dat is iets anders dan racistisch geboren worden. Racisme gaat om macht. Zodra een groep domineert over een andere, zal ze dat proberen te framen als een biologische evidentie waar de onderdrukte nooit aan kan ontsnappen. Dat gebeurt ook via gender, klasse, kaste. Voor de westerse kolonialen en slavendrijvers kwam ras heel goed uit.”

U maakt zich zorgen over de terugkeer van de rassentheorie. Zat die niet achter slot en grendel?

“Ja, in 1950 deed de Unesco de eugenetica, de leer van rasverbetering, in de ban. Tot de Tweede Wereldoorlog was dat erg populair. Maar omdat de nazi’s zes miljoen joden doodden in hun rasverbeteringsproject, werd dat afgevoerd, taboe. Toch kwam er ook daarna nog onderzoek dat wees op zogenaamde intelligentieverschillen en zijn er nog tot in de jaren zeventig sterilisaties uitgevoerd op minderheden. Er is ook altijd een kleine groep wetenschappers blijven bestaan die de rassentheorie aanhangt.

“Door de recente opkomst van uiterst rechts en populisme is die terug van nooit helemaal weggeweest, al zit het nu in een nieuwer jasje. Human biodiversity, heet dat dan bijvoorbeeld. Tot mijn ontzetting zie ik hoe die studies toch gepubliceerd raken. Het is een minderheid, maar dankzij het internet krijgt dat toch veel weerklank.

“Recent zag ik een studie over de vraag: ‘Waarom zijn zwarte vrouwen minder aantrekkelijk?’ Door een econoom. Of een paper uit 2012 die een verband legt tussen huidskleur, seksueel gedrag en agressie. Abominabel slecht, maar verscheen wel in een vakblad van Elsevier (grote uitgever van wetenschappelijke vakbladen, red.). Vorige week pas is dat ingetrokken. Je mag er niet aan denken hoeveel schade dat ondertussen heeft berokkend.”

Wat nu? Hoe ziet u racisme evolueren?

“Nu steeds meer racistische wetenschap opnieuw voet aan de grond krijgt en extreemrechts en nationalisme opgang maken, ziet het er niet zo goed uit. Die versterken elkaar immers. Bovendien zijn het economisch onzekere tijden en dan neemt angst voor de ander toe, want die kan jou mogelijk iets afnemen. Wat mij ook somber stemt, is het feit dat de wetenschap al decennia toont dat er geen basis is voor de rassenopdeling, maar dat dat racisme niet de kop heeft ingedrukt.

“Toch ben ik vandaag hoopvol door de enorme impact van #blacklivesmatter. In mijn contacten met universiteiten en andere organisaties voel ik een ongeziene bereidheid om hier nu eindelijk wél iets aan te doen, ook bij instellingen met een verleden geworteld in slavernij en racisme. Dat is echt een stap vooruit. En als steeds meer mensen en organisaties de ware toedracht kennen over ras, zullen steeds meer mensen inzien dat het een constructie is, een verhaal dat we maar blijven herhalen en dat erg veel schade aanricht.

“Het is dus slechts een verhaal, geen onwrikbare natuurwet. Het voordeel daarvan is dat we nieuwe verhalen kunnen bedenken. Dat zie je nu al gebeuren. Maar het gaat niet vanzelf, want racisten zijn heel slim in hoe ze hun verhalen opbouwen en verspreiden. Daarin moeten de antiracisten minstens even slim worden.”

Wat is zo’n nieuw verhaal?

“Alle Britten, Nederlanders of Belgen zijn honderd procent Britten, Nederlanders, Belgen. Wat ook de pigmentatie van hun huid is. Dat is het werk van onder anderen politici en de media. Een ander verhaal, dat de Amerikaanse professor Jennifer Eberhardt in haar boek Biased vertelt, is dat wij allemáál slachtoffer zijn van racisme. Als je de ander op basis van kleur ontmenselijkt, geeft dat een maatschappij waarbij het al bij al voor iederéén minder goed leven is. Het gaat om een emotionele en mentale verandering. Welke verhalen zijn we bereid te geloven en over onszelf te vertellen? Dat zal veel moeite kosten, er is niet één hapklare oplossing.”

Is het verhaal dat je nu in de antiracisme­beweging hoort – dat de witte mens moet ‘zwijgen en zichzelf opvoeden’ – wel een goed verhaal?

“Ik begrijp de kritiek daarop, want dat kan angstaanjagend en agressief overkomen, mensen wegjagen. Toch wil ik hier pleiten voor empathie. Het is zeker niet zo dat de hele BLM-beweging dit verhaal brengt. Dit is een gigantische beweging met allerlei stromingen, zoals je dat ook in de burgerrechtenbeweging en in het feminisme hebt. Het zou niet eerlijk zijn het geheel hiertoe te reduceren.

“Bovendien is het nog vroeg en is het nog zoeken. Het zou goed zijn mochten we ons kunnen inleven in de woede die hierachter schuilt. Denk eens aan een moment van grote oneerlijkheid in jouw persoonlijke leven. Je ouders die je broer of zus voortrokken, je baas een collega, pesterijen, een diefstal, liefdesbedrog. Hoe brandend pijnlijk was dat niet? Bedenk wat het met je kan doen als je dat iedere minuut van je leven meemaakt. Die pijn is de bron van die extreme vorm van identiteitspolitiek.”

Kan de wetenschap helpen in de strijd tegen racisme?

“Ze moet eerst inzien dat wetenschappers ook maar mensen zijn en dus zijn opgegroeid met deze ideeën, zoals jij en ik. Aanvaarden dat racisme ingesijpeld zit in onze wereld en dat de moderne westerse wetenschap gebouwd is op de idee dat mannen en witte mensen superieur waren, zou winst zijn. Ook nauwlettender toezien op twijfelachtige studies is een must. Dat onderzoek over huidskleur, seks en agressie had tegengehouden moeten worden, niet pas acht jaar na publicatie teruggetrokken.

“Maar de wetenschap kan racisme niet oplossen. Anders stonden we nu al veel verder, want de consensus dat rassenverschillen geen biologische basis hebben is er al zo lang. Racisten starten niet bij de wetenschap. Ze gaan uit van een vooroordeel en zoeken dan de wetenschap om dat te rechtvaardigen. We moeten dus starten bij die overtuigingen. Waar komen ze vandaan en waarom zijn ze zo belangrijk voor mensen? Het is een nood die ze hebben en die moeten we begrijpen. Ook daar is empathie voor nodig. Waarom zijn velen zo bezig met afkomst en identiteit? Ik vermoed omdat we in een samenleving leven waarin velen zich niet geaccepteerd voelen. Daarom zoeken mensen elders houvast.

“Ik besef dat het vreselijk ouderwets klinkt in het tijdperk van de identiteitspolitiek, maar wat ik graag zou zien, is een terugkeer naar de naoorlogse idee van universalisme, de overtuiging dat we allemaal veel meer hetzelfde zijn dan verschillend. Zeker, we moeten blijven strijden voor minderheden die onderdrukt worden, maar we moeten ook begrijpen dat antiracisme goed is voor iedereen. Het maakt de maatschappij in haar geheel eerlijker.”

Wat vindt u van quota?

“Representatie doet er toe en daar moet meer moeite voor gedaan worden. Maar wat volgens mij even belangrijk of belangrijker is, zijn dus de verhalen die we maken over onszelf en anderen, over ons land. De haat- en verdeelverhalen brengen ons nergens.

“Een belangrijk verhaal voor de toekomst komt uit de geschiedenis. Wie zijn onze echte helden? Niet de heersers die haat hebben gezaaid, maar de Gandhi’s, de Martin Luther Kings, zij die poogden te verbinden. Dat is erg veelzeggend. Het lijkt vandaag niet zo, maar als soort weten we perfect wat goed is. Als we naar het verleden kijken, zijn de Gandhi’s en de Kings de helden die we eruit pikken. Dat zijn blijkbaar de waarden die de overgrote meerderheid deelt. Dus nee, het is geen biologisch gegeven dat wij allemaal andere rassen willen wegduwen.

“Om ervoor te zorgen dat mijn zoon later in een post-racistische wereld leeft, zullen steeds meer mensen dat moeten zien en vertellen, ook al zullen de racistische schreeuwers en handelaars in haat zeer veel lawaai produceren om dat te overstemmen. Maar er valt geen speld tussen te krijgen. De geschiedenis verloopt niet in één rechte opwaartse lijn, zoals ook de geschiedenis van de rassentheorie aantoont.

“Vandaag zie ik gelukkig wel de basis voor een doorstart, weg van die pseudowetenschappelijke ideeën uit vervlogen tijden die zo onnoemelijk veel leed blijven veroorzaken.”