Ook na de Spaanse griep zou alles anders worden: ‘Ik geloof er niks van’

WetenschapsjournalisteLaura Spinney

Het coronavirus verwoest duizenden levens. Hoe erg ook, het staat in schril contrast tot de Spaanse griep, die honderd jaar geleden miljoenen mensen van de aardbodem veegde. Toch zijn er veel overeenkomsten tussen die pandemie en de huidige.

De Spaanse griep die van 1918 tot 1919 in meerdere golven over de aarde raasde, maakte meer slachtoffers dan de Eerste en Tweede Wereldoorlog bij elkaar. Tot 100 miljoen doden, is de schatting. Ook ons land bleef niet gespaard. ‘Toch is die pandemie niet in ons collectieve geheugen blijven hangen, terwijl de gevolgen ervan enorm waren,’ zegt Laura Spinney.

Spinney is een Britse wetenschapsjournaliste die een boek schreef over de Spaanse griep en hoe die pandemie de wereld veranderde. Veel mensen geloven dat de wereld na de huidige corona-epidemie nooit meer hetzelfde zal zijn. Dat er een einde zal komen aan de globalisering en het massatoerisme. Dat we hierna anders zullen gaan leven. Spinney moet er om gniffelen. ‘Ik geloof er niks van,’ zegt ze.

Ze neemt de Spaanse griep als voorbeeld. Die had ingrijpende gevolgen. Ze beïnvloedde de loop van de Eerste Wereldoorlog doordat legers zo werden uitgedund dat ze amper nog konden vechten. Ze bracht grote sociale omwentelingen met zich mee. En ze zorgde ervoor dat landen gingen samenwerken in het bestrijden van epidemieën en de voorloper van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werd opgericht. ‘Maar hoewel iedereen riep dat er lessen zouden worden getrokken uit die vreselijke ramp, waren we die al snel weer vergeten.’ Er kwamen al snel weer nieuwe epidemieën, waarna landen het wiel telkens opnieuw moesten uitvinden.

Niet soepel

En nog steeds loopt de aanpak van pandemieën niet soepel, betoogt Spinney. Elk land trekt zijn eigen plan, terwijl de WHO vooral kritiek krijgt.

Hoewel het om twee verschillende virussen gaat, ziet Spinney veel overeenkomsten. Ook bij de Spaanse griep werd het openbare leven stilgelegd. Zolang er geen vaccin is, vallen overheden terug op de al eeuwen beproefde methode van quarantaine en afstand houden.

En net als nu leidde dat ook in 1918 tot protesten of juist discussie of de aanpak wel streng genoeg was. In New York kreeg het bestuur bijvoorbeeld veel kritiek omdat het de scholen openhield. Mensen hielden zich net als nu niet aan voorschriften en gingen toch massaal naar de première van de nieuwe Charlie Chaplin. En ook toen deden de wildste theorieën de ronde over waar de ziekte vandaan kwam. Sommigen dachten dat het kwam uit de walmen van de rottende lijken op de slagvelden, anderen dachten aan een straf van hogerhand en weer anderen dat de Duitsers met onderzeeboten de ziekte opzettelijk verspreidden.

Psychische aandoeningen

Na de Spaansegriepepidemie waren de gezondheidsproblemen niet voorbij. Spinney: ‘Ongewoon veel mensen kregen psychische aandoeningen: slaapziekte, depressie en melancholie. We weten dat virussen op de hersenen kunnen slaan. Van corona weten we dat nog niet, al weten we wel dat sommige mensen hun reuk verliezen. En kinderen die in de baarmoeder zaten terwijl de ziekte rondwaarde, bleken later vaker crimineel gedrag te vertonen, vaker werkloos en lichamelijk iets kleiner dan de generaties voor en na hen.’

Of het een voorbode is voor wat ons straks ook te wachten staat? ‘Dat is het speculeren,’ zegt Spinney. Net zoals over hoe de wereld reageert als dit voorbij is. Na 1919 herstelde de economie zich wonderbaarlijk snel en er braken euforische seksfeesten uit in onder andere Brazilië.

De Spaanse griep dook voor het eerst op in een Amerikaans legerkamp in Kansas in maart 1918. De eerste golf was dodelijker dan de seizoensgriep, maar relatief mild. Toen de wereld dacht dat het voorbij was, kwam er een tweede golf in augustus van dat jaar. Die was extreem dodelijk. Slachtoffers kregen longproblemen, hun huid kleurde donker en binnen een paar dagen waren ze dood.

Tweede golf

De epidemie ging aan geen land voorbij. Naar schatting één op de drie mensen werd besmet, van wie één op de tien (en volgens sommige schattingen zelfs één op de vijf) overleed. Na de tweede golf kwam er nog een derde, waarna de ziekte verdween.

Volgens Spinney is het niet te zeggen dat de corona-epidemie die nu op zijn retour lijkt, hier in de zomer ook weer oplaait. ‘Griepvirussen muteren, waardoor de tweede golf van de Spaanse griep veel dodelijker was. Coronavirussen muteren minder snel, stellen virologen. Maar er is wel degelijk een risico op een tweede golf als we straks uit de lockdown komen en te snel ons normale leven weer oppikken.’

Overigens kwam de Spaanse griep niet uit Spanje. Door de Eerste Wereldoorlog werden kranten in veel landen gecensureerd. Er mocht niet over de ziekte worden geschreven, omdat dat de moraal kon ondermijnen. Spanje was neutraal en toen de koning ziek werd, kwam dat in de krant. Zo kreeg de ziekte, die al in grote delen van Europa woedde, een gezicht én een naam. Waar het virus wel vandaan kwam? Weer een overeenkomst met nu, vertelt Spinney: de meest aangehangen theorie is dat de Spaanse griep ook is ontstaan in China.

(AD)