‘Politici nemen absurde maatregelen tegen terreur, maar bij de vernietiging van ons ecosysteem zeggen ze: ‘Positief blijven, hè!”
Beeld Erik Smits
Pessimisme is voor losersJoris luyendijk
Joris Luyendijk is een journalist voor wie je met een sierlijke zwaai je petje afneemt: hij studeerde antropologie in Kansas en Caïro, was correspondent in het Midden-Oosten, verhuisde naar de Londense City om in het hoofd van bankiers te kruipen en schreef bestsellers met prikkelende titels als ‘Een goede man slaat soms zijn vrouw’ en ‘Het zijn net mensen’. In zijn nieuwste worp ‘Pessimisme is voor losers’ onderzoekt hij wegen naar een eerlijker samenleving in tijden van populisme, recordwinsten, perverse bonussen en zichzelf bedienende elites. ‘Ofwel pakken we de constructiefouten aan, ofwel is dit het begin van het einde.’
De Grote Thema’s – Brexit, migratie, ongelijkheid, klimaat en kapitalisme – komen allemaal aan bod in ‘Pessimisme is voor losers’, een inspirerende briefwisseling tussen de 47-jarige journalist uit Amsterdam en de dertig jaar oudere Kees van Lede, één van de machtigste mannen uit het Nederlandse bedrijfsleven, met topfuncties bij chemiereus AkzoNobel, consultancybureau McKinsey, bierbrouwer Heineken, luchtvaartmaatschappij Air France KLM en de grootbank JPMorgan op zijn cv.
HUMO De titel indachtig: bent u de loser van de twee?
JORIS LUYENDIJK «Ja, dat komt door onze job. Journalisten zijn waarschuwingssystemen: wij detecteren vooral mislukkingen en bedreigingen. Als ondernemer is Kees van Lede meer geprogrammeerd om de zaken positief en oplossingsgericht te bekijken. Ons beroep heeft ons gevormd, maar wellicht zijn we door ons temperament ook net in dat beroep beland.»
HUMO Het somberst bent u over het klimaat: ‘Ik merk dat ik me steeds kwetsbaarder voel. Volgens wetenschappers zal de ecologische ramp ons leven werkelijk ondersteboven kegelen. Maar de machthebbers geven zo weinig blijk van zorg. Waar verbergen zij hun paniek?’
LUYENDIJK «Ik schreef dat in die snikhete zomer van 2018, waarin iedereen dacht: nog twee maanden en alle bomen zijn dood. We naderen de tipping points, zoals het smelten van het poolijs. Dat is zoals tandpasta die je uit de tube spuit: je krijgt die er niet meer in.
»Ik vrees dat de toekomstige generaties naar deze tijd zullen kijken en vragen waarom we het niet geregeld kregen. Als we sinds de jaren 70 jaarlijks een halve procent economische groei in de energietransitie hadden geïnvesteerd, zouden we nu al lang een klimaatneutrale energievoorziening hebben. Maar we laten het nog altijd afhangen van verkiezingen waar de grote meerderheid kiest voor status-quopartijen, omdat ze geen zin hebben om hun gedrag te veranderen of meer te betalen.»
HUMO De Nederlandse regering probeert tenminste om het probleem aan te pakken. De Vlaamse minister-president Jan Jambon zegt openlijk dat hij zijn buik vol heeft van de ‘klimaathysterici’, en dat Anuna De Wever overdrijft.
LUYENDIJK «Terwijl zij zich louter beroept op de wetenschap. Dat is een interessante paradox bij politici en hoogopgeleiden. Ze genieten enorme privileges dankzij hun universitaire opleiding: ze kunnen een eigen huis kopen en hebben banen waarvoor de rest van de samenleving niet eens mag solliciteren. Dat danken ze allemaal aan hun wetenschappelijke opleiding. Maar als diezelfde wetenschap zegt dat menselijk leven zoals we het nu kennen onmogelijk wordt door de klimaatopwarming, stelt de wetenschap plots niets meer voor.
»Politici als Jan Jambon en Thierry Baudet prenten ons in dat de technologie het wel zal oplossen. Willen we echt het risico lopen om daar al onze hoop op te vestigen? Inzake migratie willen diezelfde politici namelijk helemaal geen risico lopen. Ze nemen absurde maatregelen om het risico op terreuraanslagen een béétje te verminderen, maar bij de totale vernietiging van ons ecosysteem zeggen ze: ‘Ach nee, positief blijven, hè!’
»Als Nederland op dezelfde lakse manier was omgegaan met het gevaar op overstromingen, hadden we vandaag nog altijd geen dijken. Politici zeiden toen niet dat het te duur was, of dat ze eerst een draagvlak moesten creëren. Die dijken waren een must-have.»
HUMO Vlaanderen heeft zulke dijken nog altijd niet.
LUYENDIJK «Daar maken wij ons grote zorgen over. Als Nederland overstroomt, zal het via jullie zijn.»
HUMO Welke oplossing ziet u voor het klimaatprobleem?
LUYENDIJK «Een koolfstoftaks op de hele Europese markt. Dan verwerk je de CO2-uitstoot in de prijs van elk product.»
HUMO De Europese Commissie houdt dat voorstel voorlopig achter de hand.
LUYENDIJK «Er wordt natuurlijk zwaar tegen gelobbyd. De liberalen willen alles op de vrije markt gooien – spoorwegbedrijven, gevangenissen, gezondheidszorg – maar in deze kwestie vergeten ze hun liberale principes en plooien ze voor de gevestigde orde.
»Er is ook weinig druk van de publieke opinie. Al die mensen die met gebalde vuisten voor de tv zitten omdat het niet snel genoeg verandert, kiezen in de supermarkt of in de bank massaal voor de gevestigde belangen.»
HUMO Hoe verklaart u dat?
LUYENDIJK «Mensen zijn niet zo rationeel, ze hebben sturing nodig. Na de bankencrisis hadden we kunnen beslissen om ons spaargeld weg te halen bij die immorele grootbanken, maar dat deden we niet. Mensen willen gewoon de beste kwaliteit shampoo voor de laagste prijs. Op alle vlakken bekijken we hoe we een maximale return kunnen krijgen voor minimale inspanningen. ‘Als ik met een vervuilende diesel blijf rijden en de rest koopt een elektrische auto, dan heb ik een schoon milieu én de goedkoopste oplossing voor mezelf.’ De gevestigde belangen weten dat we zo denken en gaan rustig door.
»Onze leiders moeten ophouden met de verantwoordelijkheid bij de mensen te leggen. Ze moeten hen in de juiste richting duwen met slimme maatregelen die hun eigenbelang op korte termijn doen samenvallen met het langetermijnbelang van de gemeenschap. CO2-beprijzing is een uitstekend voorbeeld, want dan botsen vervuilende keuzes met het eigenbelang van mensen.»
‘Onze leiders moeten de mensen in de juiste richting duwen met slimme maatregelen, zoals een koolstoftaks. Als je dan kiest voor vervuilende producten, schaad je je eigenbelang.’Beeld Erik Smits
GROTE GRAAIERS
HUMO Complotdenkers geloven dat de belangrijkste beslissingen worden genomen door een beperkt groepje van toppolitici en bedrijfsleiders. Kees van Lede, habitué in eliteclubs als de Bilderbergconferentie, lacht dat weg. Hij beweert dat het onschuldige netwerkclubjes zijn. Gelooft u hem?
LUYENDIJK «CEO’s en politieke machthebbers zijn heel eenzaam. Het moet fijn voor hen zijn om op zulke meetings met lotgenoten te praten. Het lijkt me vrij onschuldig, maar er wordt wel meer gedaan dan gezellig wijn drinken. Die leden zijn heel drukke mensen die hun vrouw en kinderen haast nooit zien – misschien omdat ze een hekel aan hen hebben – maar toch zijn ze allemaal daar. What’s in it for them?
»Het lijkt me duidelijk dat ze daar waardevolle informatie rapen. Hoe gaat Trump het spelen met China? Blijft Duitsland de harde lijn aanhouden tegenover de euro? Kees beschrijft hoe de Amerikanen, na de aanslagen op de Twin Towers, op de jaarlijkse bijeenkomst van de Trilateral Commission (discussiegroep van elites uit de VS, Japan en West-Europa, red.), zeiden dat ze sowieso Irak zouden binnenvallen. Als je daar als bankier of investeerder zit, kun je denken: laat ik maar wat geld beleggen in wapenbedrijven. Die versmelting tussen politiek en bedrijfsleven leidt tot immorele toestanden.»
HUMO Zoals de draaideur tussen politiek en multinationals, die ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders toelaat om makkelijk heen en weer te lopen tussen beide werelden.
LUYENDIJK «De voormalige Britse premier Tony Blair verdient 3 miljoen euro per jaar bij JPMorgan. Als politicus speelde hij een grote rol in de deregulering van de banksector, die tot de crisis van 2008 heeft geleid. Maar nu zit Blair zelf bij zo’n bank en verdient hij, voor een parttimejob, het tienvoudige van wat hij als premier kreeg.
»Hillary Clinton stelde het winstbejag van Wall Street aan de kaak, maar liet zich 200.000 euro betalen voor een speech voor Goldman Sachs, dezelfde bank waar ex-voorzitter van de Europese Commissie José Manuel Barroso nu zijn diensten aan verleent. Jeroen Dijsselbloem, ex-minister van Financiën in Nederland, zegt dat hij in de Eurogroep 55 ministers van Financiën zag, en dat velen van hen nu bij de banken werken. Ook hij werd gebeld, maar hij weigerde omdat het snel duidelijk werd dat ‘men mij wilde om het beleid in Brussel te beïnvloeden’. Dat hij dat afsloeg, stemde me echt vrolijk, want dat ons-kent-onssfeertje speelt mee in de groeiende afkeer voor beleidsmakers. ‘Van Geert Wilders weet ik tenminste dat hij mijn stem niet gebruikt als springplank naar ING,’ zeggen mensen die vroeger voor de christendemocraten of socialisten stemden. Ze dachten dat Wim Kok (ex-premier van Nederland. red.) hen zou beschermen tegen de banken. Dat deed-ie niet, en daarna ging hij voor ING werken. En van de liberalen wéét je het gewoon. Daarom zijn die mensen altijd zo vrolijk en optimistisch: ze weten dat ze straks kunnen binnenlopen bij de bank en met opengesperde bek onder de geldkraan kunnen hangen.»
HUMO Kees van Lede zegt dat de banken die ex-politici beschouwen als tweede garnituur. Maar waarom doen ze dan zoveel moeite om hen in te lijven en geven ze zo’n vet contract aan hen?
LUYENDIJK «Als Barroso op een spannend moment kan uitleggen hoe de bank het best druk kan uitoefenen op de Europese Commissie of de Europese Centrale Bank, is dat nuttig. Ze zetten hen ook in om steenrijke klanten te fêteren. Die kunnen wat kletsen en champagne drinken met Barroso, en daar achteraf op de golfclub mee uitpakken. Het is allemaal veel lulliger dan we denken.»
HUMO U gelooft niet in een samenzwering van regeringsleiders en zakenmensen?
LUYENDIJK «Nee. Dat is veel te optimistisch. We moeten aanvaarden dat de dingen die fout lopen, vooral te wijten zijn aan een mix van chaos, toeval, onkunde, onwetendheid en kuddegeest. Dat maakt ons heel kwetsbaar. Hulpeloosheid is het meest bedreigende gevoel dat we kennen. We proberen dat op alle manieren weg te duwen, bijvoorbeeld door in complotten te geloven: ‘Ah, zo zit het, nu begrijp ik de wereld weer.’»
HUMO In welke complotten gelooft u wel?
LUYENDIJK «Het fabeltje dat Saddam Hoessein kernwapens had, was één groot complot van de Britten en Amerikanen, die een excuus zochten om hun invasie in Irak te verkopen. De vingerafdrukken van de pro-Israëllobby zaten op die aanvalsplannen. Ze hadden vooraf al bepaald dat er een oliepijplijn naar Israël zou komen, want de Amerikanen wilden minder afhankelijk worden van Saudische olie.»
HUMO Wat denkt u van de complottheorie dat de aanslagen van 11 september door de VS werden besteld om president Bush een reden te geven om Irak en Afghanistan aan te vallen?
LUYENDIJK «Dat is onzin. Klokkenluiders Edward Snowden en Julian Assange hebben alle staatsgeheimen uit die periode op het web gepleurd. Zou dát er dan niet bij zijn geweest? Of zitten zij ook in het complot?»
HUMO Zit er een samenzwering achter de Brexit?
LUYENDIJK «Er zijn zeker schimmige figuren die de Brexit wilden en alles deden wat ze konden om die te laten lukken. Maar dat het lukte, kwam vooral door toeval en chaos. Het referendum kwam vlak voor de verkiezing van Donald Trump, en net na de eurocrisis en de vluchtelingencrisis. En precies op dat moment is de leider van Labour een complete idioot – Jeremy Corbyn – en treedt met Boris Johnson de meest charismatische, sluwe communicator van de laatste twee generaties naar voren. Ook de leugens van Tony Blair over de Irak-oorlog hebben bijgedragen tot de Brexit. De Britten hebben hun grenzen sneller opengesteld voor Oost-Europeanen, om steun te krijgen voor die oorlog. Dat leidde tot een enorme instroom van Polen, waardoor de Britten een gloeiende hekel kregen aan migratie. Zo leidden de fratsen van Blair ruim tien jaar later tot de opkomst van nare politici als Nigel Farage die hun volk opnieuw voorlogen, maar nu over de kosten van het vertrek uit Europa.»
HUMO Is de Brexit niet te herleiden tot één man: Rupert Murdoch, de steenrijke mediamogol die via zijn tabloids de Britten decennialang indoctrineerde met anti-Europese slogans?
LUYENDIJK «Zijn invloed is immens, maar er waren ook terechte inhoudelijke bezwaren voor het wantrouwen tegenover Europa. De Britten wilden niet weten van het vrij verkeer van personen binnen de EU. Jullie hebben ook last van transmigranten op weg naar Engeland: als de Britten hun poorten hadden opengezet, zou je wat gezien hebben.
»Ze hadden ook gelijk om niet mee te doen met de euro. De eurocrisis heeft aangetoond dat zwakke economieën zoals Griekenland en Portugal ons allemaal kunnen meesleuren in het moeras door te veel schulden te maken. Als ik politici hoor zeggen dat we de crisis van 2008 te boven gekomen zijn, ruk ik me de haren uit het hoofd. Al die failliete bedrijven en banken bestaan alleen nog omdat wij de economie gedopeerd hebben door massaal geld bij te drukken en de rente tot nul te laten zakken. De Grieken lenen nu tegen een negatieve rente: ze krijgen geld om schulden te maken! Ooit houdt het op. En dan zullen de wapens die we nu hebben ingezet, helemaal leeggeschoten zijn.»
HUMO Wat worden de consequenties van de Brexit voor Europa?
LUYENDIJK «Het kan twee kanten uit. Ofwel wordt het een wake-upcall en pakken we de Europese constructiefouten aan, zodat de rest van de wereld ons niet meer uit elkaar kan spelen. Ofwel wordt dit het begin van het einde en gaat elke lidstaat nog meer voor zichzelf rijden, zoals de meeste lidstaten al lang doen.»
TALENT MET GELD
HUMO Een rode draad in uw boek is het doorgeslagen aandeelhouderskapitalisme.
LUYENDIJK «Aandeelhouders krijgen alleen de lusten van een bedrijf, niet de lasten. Als een bedrijf door kortetermijndenken snelle winsten boekt, krijgen zij mooie dividenden. Loopt het fout, zoals met de banken, dan worden de lasten op de maatschappij afgewenteld.»
HUMO Is er een alternatief?
LUYENDIJK «We mogen het kind niet met het badwater weggooien. Het aandeelhouderskapitalisme heeft ons veel welvaart gebracht. De privésector werkt efficiënter en is veel beter in innovatie dan de overheid. Daar kunnen incompetente en luie mensen veel langer blijven zitten. Dankzij het aandeelhouderskapitalisme konden bedrijven sneller veel geld ophalen en een sprong maken in hun ontwikkeling. Maar dat systeem is doorgeschoten. De grote techbedrijven stappen nu naar de beurs om te cashen. Ze halen talentvolle developers binnen door hen deels in aandelen uit te betalen. Als die zakken, dreigen ze weg te lopen. De winst moet dus blijven stijgen, en dat doe je door de privacy van je gebruikers te verkopen.
»Ook bij andere multinationals zie je dat gewetenloze winstbejag. Farmagigant Novartis verzesvoudigde de prijs van een geneesmiddel voor een zeldzame kanker, nadat ze de belangrijkste grondstofleverancier voor dat middel hadden opgekocht. Zo kan niemand nog om hen heen. Maar die stof is wel ontwikkeld aan een Nederlandse universiteit, met ons belastinggeld. Waar is hun maatschappelijke verantwoordelijkheid?»
HUMO Ziet u een manier om dat te doorbreken?
LUYENDIJK «Je zou willen dat de leiding van dat bedrijf wordt buitengesloten door de elite. Dat men een duidelijk signaal stuurt: met zo’n immoreel gedrag hoor je er niet meer bij. Toen de vorige CEO van Novartis, Daniel Vasella, een vertrekpremie van 60 miljoen euro dreigde te krijgen, maakte het Zwitserse volk daar komaf mee. Via een referendum stemde twee derde voor een beperking op topinkomens, met forse boetes en zelfs gevangenisstraffen bij overtredingen. Prachtig!
»Je moet ook de aansprakelijkheid anders regelen, zodat aandeelhouders verantwoordelijk gesteld kunnen worden als het fout loopt. Nu komt iedereen ongeschonden weg. Bij ING was er een groot witwasschandaal, maar zelfs CEO Ralph Hamers zit niet in de gevangenis. Terwijl dat schandaal liep, kende hij zichzelf nog een loonsverhoging toe. Maar niemand aan de top vond dat een probleem. Nou!
»Toch biedt een door de overheid gestuurde planeconomie geen oplossing. We hebben talentvolle mensen nodig die risico’s durven te nemen. Maar wel met hun éígen geld, niet met ons geld, zoals de banken het deden.»
HUMO Maar hoe zorg je ervoor dat CEO’s en aandeelhouders voor een verstandig langetermijnbeleid kiezen?
LUYENDIJK «Door hun lonen en bonussen te verlagen. En door de juiste mensen aan te werven, zoals Kees van Lede: oprecht gemotiveerde bedrijfsleiders, die hun mensen goed willen verzorgen en voor wie het werk op zich de beloning is, niet de status. Vroeger zaten bedrijfsleiders met hun eigen geld in de zaak. Dan weet je dat niemand zwaarder zal bloeden voor een faillissement dan zij, en ze voeren ook een ander personeelsbeleid.»
HUMO Toch krijgen onverantwoordelijke CEO’s telkens een tweede kans. In België hielp Axel Miller Dexia Bank mee naar de haaien en hij kreeg een ontslagvergoeding van 825.000 euro. Autodistributeur D’Ieteren viste hem op, en nu hebben de Franstalige liberalen van de MR hem aangetrokken als hoofd van de studiedienst.
LUYENDIJK «Zoiets maakt mensen terecht boos. De fiscus is keihard voor de gewone man. Vul een formulier fout in of vergeet als voetbalclub de btw op gratis bonnetjes aan te geven, en je wordt als een crimineel behandeld. Maar voorbij een bepaalde boomgrens zijn er geen straffen. De elite houdt elkaar uit de gevangenis, behoedt elkaar voor het faillissement, verzint telkens nieuwe baantjes en veegt individuele verantwoordelijkheden onder de mat. Anders waren er na 2008 wel meer bankiers in de cel beland. Mensen met macht en invloed kunnen heel goed uitleggen hoe beperkt die macht maar is. Zo maken ze zichzelf wijs dat hun verantwoordelijkheid verwaarloosbaar is als het fout loopt.»
HUMO Toch zijn er geen demonstraties en acties tegen bankiers en de leiders van Novartis, maar wel tegen asielcentra.
LUYENDIJK «Populisten slagen erin om de volkswoede te kanaliseren richting migratie. Ik begrijp heel goed dat dat werkt. Hoogopgeleiden hebben geen last van migratie. Hun taxi en hun schilder worden goedkoper, en de Noord-Afrikaanse chirurgen en advocaten vormen geen bedreiging voor hun baan, want die moeten hier onderaan herbeginnen.
»Voor laagopgeleiden is het een ander verhaal. De 132.000 nieuwkomers die Nederland vorig jaar heeft opgenomen, komen in hun wijken terecht, en op de wachtlijsten voor hun sociale huurwoningen. Een deel van de autochtone Nederlanders komt amper rond. Zij lezen dat de economie groeit, maar profiteren er niet van mee. De toegang tot de zorg wordt moeilijker, hun pensioen wordt onzekerder, want ‘er moet bezuinigd worden’. ‘Maar voor de opvang van vluchtelingen is er opeens wel geld?’ Dan kun je als politicus geen kant meer uit. Als je die nieuwkomers niet opvangt, duw je hen in de criminaliteit, wat ook tot wrok leidt. Maar als je ze goed opvangt, traint en faciliteiten geeft, worden ze concurrenten voor de blonde Hollanders. En die denken dan: ‘Onze politici houden meer van Afghanen die hun paspoort door de plee spoelen dan van ons.’ Vervolgens wordt die mensen ook nog eens verteld dat hun feesten racistisch zijn, en merken ze dat een cruciale vraag als ‘Wie hoort er thuis in onze samenleving?’ geen thema is bij de verkiezingen. En dan stemmen ze voor Geert Wilders of Thierry Baudet.»
‘We moeten minder belang hechten aan die rommel op sociale media. Twitter kun je negeren, daar zit bijna niemand op.’Beeld Erik Smits
ENGE RACISTEN
HUMO Karel De Gucht vindt dat die kiezers ongelijk hebben en dat ze beter moeten nadenken.
LUYENDIJK «Ik begrijp dat ze boos zijn. Het vrij verkeer van personen binnen de EU is echt problematisch. Ik heb niks met antisemitische Polen die ieder moment mijn buren kunnen worden. Ik betaal hier met plezier meer belastingen dan in Engeland, want dat geld gaat naar mensen met wie ik een gemeenschap vorm en een historische achtergrond deel. Maar nu lopen hier massa’s mensen binnen die ons verleden niet delen, en die vrouwen, homoseksuelen en atheïsten als minderwaardige wezens beschouwen. Waarom zou ik solidair willen zijn met hen, als ze die ideeën niet willen afzweren? Als je het zo belangrijk vindt om je dochters te discrimineren ten voordele van je zonen, zijn er zestig landen waar je naartoe kunt.»
HUMO Kan de wrevel daarover, en het oprukkende populisme, Europa de kop kosten?
LUYENDIJK «Dat is een groot gevaar. Vorig jaar ben ik even teruggekeerd naar Egypte: het gaat daar verschrikkelijk slecht. De prijzen zijn enorm gestegen, mensen rooien het niet meer. Generaal Al-Sisi heeft de Arabische Lente neergeslagen en regeert als een dictator. Dat land is een kruitvat, en als het ontploft krijgen we hier twintig miljoen homofobe, antisemitische, misogyne Egyptenaren binnen die geen idéé hebben van wat democratie is. Dan is het gedaan met de EU en kunnen Trump, Poetin en Erdogan ons genadeloos uit elkaar spelen. De Europese leiders beseffen dat. Daarom sluiten ze de ogen, in de hoop dat Al-Sisi de Egyptenaren rustig kan houden. En dat is verdedigbaar. Ik betwijfel of het leven van de gemiddelde Egyptenaar verbetert als daar een fascistoïde islamitische staat komt.»
HUMO U vraagt zich ook af hoelang de democratie nog stand houdt in Europa en de VS: ‘Het Westen begint meer op het Oosten te lijken dan andersom.’
LUYENDIJK «Als China de machtigste natie ter wereld wordt, kan bij ons de druk ontstaan om hun model over te nemen en dat frustrerende, trage systeem van de democratie af te schaffen. In China, Rusland, Turkije en Brazilië heb je al autocratische leiders, en Trump is er in zijn diepste binnenste ook één. Bij ons groeit de honger naar een sterke leider ook.
»Ons idee van democratie is dat een open systeem het best werkt. Dat blijkt nu heel kwetsbaar voor een nieuw soort manipulatie, via de sociale media. De leugen regeert. En de pers, die cruciaal is voor objectieve waarheidsvinding, wordt permanent aangevallen. Trump noemt journalisten letterlijk ‘vijanden van de staat’.
»Dat triomfantelijk liegen is echt nieuw. Feiten tellen niet voor Trump en Poetin. Maar de elite moet ook eens onderzoeken waarom mensen liever de leugens van Trump geloven dan die van hen. Want ook zij hebben de mensen de voorbije decennia een aantal keren bedrogen. Als ze zich er, zoals Karel De Gucht, vanaf maken met het idee dat mensen irrationeel zijn, en dus niet te helpen, geloven ze niet meer in de democratie.»
HUMO Wat moeten ze dan wel doen?
LUYENDIJK «Naar mensen toe gaan en vragen: ‘Waarom geloof je me niet meer?’ Dan krijg je goede antwoorden. ‘Ik werkte in de haven, en jullie zeiden dat de EU geweldig was, maar toen kwamen er Roemenen die geen woord Engels spraken en geen diploma’s hadden, waardoor mijn werk levensgevaarlijk werd.’ Zo’n gesprek is veel nuttiger dan te zeggen: ‘Leer de lessen van Auschwitz, domkop!’ Er zijn enge racisten die op de populisten stemmen, maar door de camera alleen op hen te richten, mis je de redelijke massa die je nog kunt terughalen.»
HUMO U schrijft ook dat de algoritmes van sociale media de samenleving verscheuren.
LUYENDIJK «Die algoritmes maken geroep en gescheld heel zichtbaar. Wie fluistert en gedoseerde taal spreekt, komt niet meer boven dat geroep uit. Zo loopt het midden leeg en worden de randen sterker. Daar zitten mensen met waardevolle kritiek op het systeem, maar in hun boosheid schieten ze zo door dat ze zelf onderdeel van het probleem worden. In vergelijking met de gemiddelde Egyptenaar leiden ze een fantastisch leven, maar ze zijn ervan overtuigd dat ze ‘in een bananenrepubliek leven’, waar ‘de totaal corrupte elite het land leegplundert’.»
HUMO Wat doe je daartegen?
LUYENDIJK «We moeten minder belang hechten aan die rommel op sociale media. Twitter kun je negeren, daar zit bijna niemand op. ‘Twitter ontploft,’ lees ik soms. Dat zijn dan tweehonderd mensen met een grote bek die anderen het bloed vanonder de nagels pesten en die wij belonen met extra aandacht. Een tv-programma dat tweehonderdduizend kijkers haalt, wordt afgevoerd.
»De politieke journalistiek is vaak vreselijk. Je komt er haast niet meer achter welke de standpunten zijn, en hoe beleid werkt. Politiek wordt gereduceerd tot amusement over saaie zaken. Het gaat te vaak alleen nog om wie populair is, wie wat heeft gezegd, wie daarop heeft gereageerd, en of dat wel gepast was. Politici worden steeds vaker gezien als mensen die, om hun carrière te redden, zowat alles tegenhouden waarvan we weten dat het moet gebeuren. Als intellectuelen doen we mee aan dat cynisme.»
HUMO Is dat onterecht? In België hebben mensen eerst hun hoop gesteld op Guy Verhofstadt, daarna op Steve Stevaert, Yves Leterme en Bart De Wever. En nu weten ze niet meer voor wie ze nog moeten stemmen.
LUYENDIJK «Democratie is georganiseerde frustratie: doordat we vrij met elkaar kunnen communiceren, zijn we ons permanent bewust van alle gebroken beloftes en alles wat fout gaat. Ondertussen vergeten we wat er wel wordt gerealiseerd. We hebben in West-Europa de voorbije decennia veel goede beslissingen genomen, zoals de oprichting van de sociale zekerheid, de invoering van het vrouwenstemrecht, rechten voor homo’s, wetten voor abortus en euthanasie… Maar wij maken alleen reconstructies van politieke ruzies en afgesprongen onderhandelingen.
»Journalisten moeten het midden verdedigen. Niet om de carrières van die politici te redden, maar om de verzuring tegen te gaan. Wij moeten tonen dat het vaak wél lukt. En als het niet lukt, dat het dan vaak niet de schuld is van ‘de’ politiek, maar van andere belangen. Als journalist moet je je altijd afvragen of je het populistische monster niet voedt.»
HUMO Moet je schandalen dan niet meer uitbrengen en alleen nog aan constructieve journalistiek doen?
LUYENDIJK «Nee, je moet het op een verantwoorde manier brengen. En nazorg plegen, door te melden hoe het probleem is aangepakt. Daarom zeg ik dat ik al jaren in de politiek zit. En jij ook.»
HUMO Ai.
LUYENDIJK «Moet je trots op zijn, man! In Egypte worden mensen doodgeschoten omdat ze ijveren voor ons systeem.»
Joris Luyendijk en Kees van Lede, ‘Pessimisme is voor losers’, Balans
