Michiko Kakutani fileert president Pinokkio: ‘Misschien gelooft Trump zelf de onzin die hij verkoopt, maar liegen is vooral een bewuste propagandastrategie’
Ze was 38 jaar lang de leading boekencritica van The New York Times. Norman Mailer noemde haar ‘a one-woman kamikaze’, Jonathan Franzen vond haar na een moordende recensie ‘het domste mens van New York City’. Maar dom is deze winnares van een Pulitzer Prize bepaald niet, en in ‘Het einde van de waarheid’ mobiliseert ze haar kennis om te waarschuwen voor wat Donald Trump aanricht. ‘Wanneer feiten vervangen worden door leugens, kunnen de politieke en sociale gevolgen verschrikkelijk zijn.’
Michiko Kakutani kon carrières maken en kraken en werd zo bekend dat ze in tv-series als ‘Sex and the City’ en ‘Girls’ over de tong ging. Ze is dan ook een geduchte tegenstandster voor een president die als geen ander de media bespeelt.
HUMO The Washington Post berekende dat Donald Trump tijdens zijn eerste ambtsjaar zes leugens per dag vertelde. Maar je hebt verschillende soorten leugenaars: sommige geloven hun eigen leugens, andere wéten dat ze liegen, en dan heb je nog de pathologische leugenaar die niet anders kan dan er wat uitflappen. Welke soort ziet u in Trump?
Michiko Kakutani «Waarschijnlijk beantwoordt hij aan alle drie die types. Liegen lijkt voor Trump een haast instinctieve reactie. De ene keer doet hij het om het publiek om de tuin te leiden, dan weer om ongemakkelijke waarheden te ontkennen. Evengoed kan het een manier zijn om zijn eigen ego op te blazen en zijn moedwillige onwetendheid over het beleid te verbergen.
»Het is best mogelijk dat Trump de onzin die hij verkoopt soms zelf gelooft, maar voor het grootste deel is het een propagandastrategie. Hij gebruikt zijn leugens om zijn achterban bijeen te houden, verwarring te zaaien onder het publiek en tegenstanders te demoraliseren. Het tempo waaraan hij liegt en de schaamteloosheid waarmee hij het doet, doen denken aan wat Rusland-experts de ‘stortvloed aan onwaarheden’ van het Kremlin hebben genoemd. Met een continue stroom van desinformatie kun je zoveel cynisme zaaien onder de mensen dat ze het vertrouwen in overheidsinstellingen verliezen en sceptisch worden over hun participatie aan het politieke proces.»
HUMO Wat viel u het meest op toen u de Trumpiaanse leugens ging bestuderen?
Kakutani «Trump heeft de verontrustende, orwelliaanse gewoonte om woorden en zinswendingen zo te gebruiken dat hij de betekenis binnenstebuiten keert. Het bekendste voorbeeld is dat hij serieuze berichtgeving die probeert hem ter verantwoording te roepen, van media als The New York Times, The Washington Post, CNN en NBC, ‘nepnieuws’ noemt. Het onderzoek naar de bemoeienissen van de Russen bij de verkiezingen van 2016 heeft hij ook ‘de allergrootste heksenjacht in de Amerikaanse politieke geschiedenis’ genoemd, terwijl híj in feite degene is die de pers voortdurend aanvalt en bedreigt, en hetzelfde doet hij bij zowat elke instelling die hij als een vijand beschouwt: het ministerie van Justitie, de FBI, de inlichtingendiensten…
»Trump gebruikt het soort taal dat wordt gebruikt door blanke racisten, wat hen aanmoedigt door te gaan met hun aanvallen op immigranten en niet-blanken, en op de democratische idealen. Zo heeft hij het in een tweet gehad over immigranten die ‘kweken’. Hij omschreef zichzelf trots als ‘een nationalist’. En toen in Charlottesville bij een bijeenkomst van Unite The Right een tegenbetoger om het leven kwam, wist hij te vertellen dat er ‘heel fijne mensen waren, aan beide kanten’.
»Tegelijkertijd volgt Trump het retorische handboek van Hitler, Lenin, Stalin en hun volgelingen: hij gebruikt leugens en scheldpartijen om zijn tegenstanders te verslaan. Door die leugens steeds maar weer te herhalen hamert hij zijn boodschap in de hoofden van zijn aanhangers. Hij zaait zoveel verwarring en chaos dat mensen gevoelloos worden voor zijn leugenachtigheid, zijn routinematig overtreden van regels en normen.»
HUMO Je kunt de vergelijking tussen hedendaagse autocraten en Hitler beter achterwege laten, heet het vaak, maar u aarzelt niet om parallellen te zien met Hitler en Mussolini.
Kakutani «Ik wil geen directe parallel trekken tussen de huidige omstandigheden en de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. Wat ik wél voorstel, is goed te kijken naar een aantal omstandigheden en houdingen die mensen vatbaar maken voor demagogie en politieke manipulatie, en die van naties een makkelijke prooi voor autocraten in spe kunnen maken. Margaret Atwood noemt het ‘waarschuwingsvlaggen’. Je kunt ze maar beter herkennen als je de herhaling van gruwelen uit het verleden wilt voorkomen. Wanneer feiten vervangen worden door leugens en rede door emotie, kunnen de politieke en sociale gevolgen verschrikkelijk zijn.
»Lees er Hannah Arendt maar op na in haar boek ‘The Origins of Totalitarianism’ uit 1951, dat blijft verbazend actueel: ‘De ideale onderdanen van het totalitaire bewind zijn niet de overtuigde nazi of de overtuigde communist, maar de mensen voor wie het onderscheid tussen feit en fictie en het onderscheid tussen waar en onwaar niet langer bestaan.’»
Sterke hand
HUMO Valt er ook wat voor te zeggen om de gelijkenis tussen Trump en Poetin te zien? Liegen is een manier om te tonen dat je de meester bent van de werkelijkheid, dat je je alles kunt permitteren.
Kakutani «Trump zou met al zijn ‘alternatieve feiten’ maar wat graag zíjn versie van de werkelijkheid opleggen aan het land en de rest van de wereld. In zijn ‘realiteit’ kreeg hij bij zijn inhuldiging meer volk op de been dan alle voorgaande presidenten, was er helemaal geen heimelijke verstandhouding met Rusland, bestaat er geen klimaatverandering en zitten de pers, justitie en inlichtingendiensten er glad naast als ze tot andere bevindingen komen dan hijzelf.
»Daar zie je een demagoog aan het werk die zich opstelt als de enige scheidsrechter van de werkelijkheid, en zo doet denken aan de huiveringwekkende woorden van de afgezant van Big Brother in Orwells ‘1984’: ‘Wat de Partij ook als waarheid beschouwt, is de waarheid.’
»De halve en hele onwaarheden die Trump het vaakst herhaalt, sluiten aan bij leugenachtige ideeën die een verkeerd beeld scheppen van Amerika: een land dat verzwakt zou zijn door vijanden die zich verborgen houden in de overheidsinstellingen, een land dat op het wereldtoneel ondermijnd wordt door zijn bondgenoten, en op het thuisfront belegerd wordt door golven van criminele immigranten. Een land dus dat vooral een sterke hand nodig heeft.»
HUMO U verklaart in de Engelstalige titel van uw boek, ‘The Death of Truth’, de waarheid voor dood. Hoopt u toch ook op een verrijzenis?
Kakutani «De tussentijdse verkiezingen hebben de Democraten weer de controle over het Huis van Afgevaardigden bezorgd. Het is duidelijk dat heel veel kiezers de constitutionele scheiding der machten, de schotten tussen uitvoerende, wetgevende en gerechtelijke macht, hersteld willen zien. En de campagne tegen het geweld met vuurwapens – aangevoerd door de inspirerende studenten die het bloedbad in Parkland, Florida hebben overleefd – onderstreept hoe krachtig het burgeractivisme kan zijn om de nationale dialoog te veranderen en op te komen tegen Trump en zijn regering.»
Michiko Kakutani, ‘Het einde van de waarheid. Over leugens in het tijdperk van Trump’, Uitgeverij Unieboek – Het Spectrum