Hoe Eternit wereldwijd asbest-slachtoffers blijft maken. ‘Slachtoffers van asbest beginnen geen proces: ze sterven al na enkele maanden’
Daniel Lambo, coregisseur van ‘Duts’, groeide op tussen het asbest van Eternit in Kapelle-op-den-Bos. In de documentaire ‘Ademloos’ vindt hij de hel van zijn jeugd terug in Centraal-India: in het dorpje Kymore heeft Eternit Everest, een dochterbedrijf van de Belgische groep, tot 2002 op grote schaal asbest verwerkt en gedumpt. Lambo houdt de dorpsbewoners een megafoon voor in hun strijd tegen het asbest: ‘Slachtoffers van asbest beginnen geen proces: ze sterven al na enkele maanden.’
‘We mogen een westers bedrijf niet laten wegkomen met een massamoord in ontwikkelingslanden’
HUMO Uw vader was vakbondsafgevaardigde bij Eternit in Kapelle-op-den-Bos. Hij ijverde voor veiliger werkomstandigheden voor de arbeiders. Heeft hij meegewerkt aan de documentaire?
Daniel Lambo «Mijn vader had een haat-liefdeverhouding met Eternit. Hij kon er tegelijk kwaad en trots op zijn. Toen ik hem op zijn sterfbed vroeg of hij voor de camera wilde getuigen over zijn ervaringen als vakbondsman, weigerde hij. Hij wilde dat ik erover zweeg, zoals bijna heel Kapelle-op-den-Bos doet. Het is nog altijd not done om openlijk kritiek te geven op de fabriek die brood op de plank bracht in een destijds arme streek.»
HUMO Maar off the record heeft hij vast veel verteld over de praktijken bij Eternit?
Lambo «Hij kon er uren over praten. Hij heeft de directie altijd aangesproken over de gevaren van asbest, die al in 1964 waren aangetoond. Hij heeft als vakbondsman veel dingen gezien die hem kwaad maakten. Maar zijn pogingen om één en ander te veranderen werden hem niet in dank afgenomen. Zo heeft hij ervoor gezorgd dat er douches kwamen, zodat de arbeiders ’s middags het asbeststof konden afspoelen voor ze gingen eten. Maar aangezien dat tijdens de middagpauze moest gebeuren, gingen ze liever meteen eten. Hij kreeg dus ook de wind van voren van de arbeiders zélf.»
HUMO Als kind speelde u op de terreinen van Eternit. Uw vader wist dat. Had hij u meer moeten beschermen?
Lambo «Alle Kapellenaren hebben als kind op die terreinen gespeeld. Mijn vader zei me vaak dat ik van dat spul moest afblijven. Maar iedereen ging er nonchalant mee om. Voor een buitenstaander klinkt het als absolute waanzin, maar wij zijn daarmee opgegroeid. Generaties na elkaar. Asbest was overal. Vaak gaf Eternit gratis asbestafval aan de boeren: daarmee konden ze de ondergrond van de landwegen verstevigen. Het afval werd natgespoten vooraleer het in de vrachtwagen ging, maar de smurrie drupte er langs de zijkanten uit en droogde dan op. Als we in de zomer door de straten fietsten, waaide het stof metershoog op.»
HUMO Pas toen vrienden en familieleden aan longvlieskanker begonnen te sterven, veranderde de nonchalance in paniek?
Lambo «Klopt. Wie te horen krijgt dat hij aan longvlieskanker lijdt, heeft vaak maar een paar maanden meer te leven. Ik ben ervan overtuigd dat die korte prognose deel uitmaakt van het stilzwijgen rond asbest. Wie een andere kanker krijgt, heeft vaak nog jaren respijt. Je doorloopt verschillende stadia, van ontkenning over woede tot aanvaarding en de wil om te vechten. Longvlieskanker is zo dodelijk dat je nooit tot aan die woede raakt. Een jeugdvriend van me is een maand geleden na een heel kort ziekbed overleden, en hij heeft zich nooit kwaad getoond. Hij was bezig met afscheid nemen van zijn familie. Eternit interesseerde hem geen moer. Als je zo snel afscheid van het leven moet nemen, heb je niet de kracht om een vuist te maken.»
HUMO Françoise Jonckheere, die in 2000 overleed, deed Eternit wel een proces aan.
Lambo «Zij heeft blijk gegeven van ongelofelijke moed. Ze had haar man al verloren aan asbestkanker, en toen ze zelf ziek werd, weigerde ze het zwijggeld van de fabriek te aanvaarden. Ze spande een rechtszaak aan en in 2017 is het bedrijf in beroep veroordeeld voor haar dood. Zij kon bewijzen dat Eternit al in de jaren 60 wist welke dodelijke gevolgen asbestvezels kunnen hebben. In 2003 en 2009 zijn nog twee zonen van het gezin gestorven, maar zoon Eric zet haar kruistocht voort. Hij hoorde dat we van plan waren om een film op te nemen in een voormalige Eternit-fabriek in India en wilde meteen meedoen.»
HUMO Na het verbod op de productie van asbest in het Westen week Eternit uit naar ontwikkelingslanden. Jullie trokken naar Kymore, een afgelegen dorp in India. Tot 2002 was daar één van de vele buitenlandse filialen van Eternit gevestigd.
Lambo «In India heeft Eternit vijf vestigingen gehad. Eén daarvan hebben ze geopend in 1995, na het Nederlandse asbestverbod en drie jaar vóór het ook in België verboden werd. Net zoals destijds in Kapelle-op-den-Bos werden de fabrieken neergepoot in arme dorpen of steden met ongeletterde inwoners, die geen benul hadden van arbeidersrechten of vakbonden. Environmental racism heet dat.»
HUMO Groeit ook in landen zoals India het protest tegen de asbestindustrie?
Lambo «In India heeft de bevolking jarenlang gelaten gereageerd, maar er begint iets te bewegen. Er is een stichting opgericht die klachten verzamelt om Etex Group, het moederbedrijf waartoe Eternit behoort, voor de rechter te kunnen dagen. Tublu Mukherjee, die we in ‘Ademloos’ aan het woord laten, is één van de weinige advocaten in India die de asbestbedrijven durft te bestrijden.
»Ook in andere landen bereiden advocaten rechtszaken voor. Terecht, want een westers bedrijf dat een massamoord aanricht in ontwikkelingslanden, mag daar niet mee wegkomen.»
HUMO Toen jullie de documentaire draaiden, werden jullie benaderd door een bedrijfsspion. Hoe ging dat in zijn werk?
Lambo «Een zekere Rob Moore deed zich voor als Britse onderzoeksjournalist en zocht contact met andere journalisten, documentairemakers en activisten. Gelukkig hebben we geen gegevens met hem gedeeld, want later bleek dat hij was ingehuurd door een adviesbureau. Hij werd jarenlang betaald door een Kazachs bedrijf dat banden heeft met de asbestindustrie. In de documentaire krijgt hij even het woord, hij probeert zich eruit te praten met het excuus dat hij een dubbelspion was. De namen van Maarten Schmidt, de producent van ‘Ademloos’, en van mezelf zitten nu in een dossier van de asbestindustrie. Dat kan zware gevolgen hebben, zoals recent is gebleken toen een Indiase journalist door een truck van de weg werd gereden. Zover gaan zulke lobby’s dus.»
HUMO Het grote geld wint altijd?
Lambo «Daar lijkt het wel op. Eternit heeft tot 1988 asbestfabrieken opgekocht van een Brits bedrijf dat door de rechtszaken van slachtoffers failliet was gegaan. Geen weldenkend mens zou dat nog in zijn hoofd halen, maar de familie Emsens zag er een opportuniteit in om wereldleider te worden. Vandaag behoort ze tot de rijkste families van België en hebben ze zelfs een adellijke titel.»
HUMO Volgens de Wereld-gezondheidsorganisatie (WHO) zullen er tussen 2015 en 2030 driehonderdduizend Europeanen gestorven zijn door asbest. Komt er ooit een asbeststop?
Lambo «Als Canada tien jaar geleden geen veto had gesteld op de tweejaarlijkse Rotterdam Conference, die toeziet op het Verdrag van Rotterdam over gevaarlijke chemische stoffen, was er al zo’n verbod geweest. Op de vergadering van vorig jaar legden landen als Rusland alle wetenschappelijke bewijzen over de dodelijke risico’s van asbest naast zich neer. Precies wat in de jaren 70 en 80 in ons land is gebeurd. Er wordt nog altijd grof geld verdiend met asbest, dus ik denk niet dat er op korte termijn een wereldwijd verbod komt.»
HUMO U hebt zelf in uw jeugd blootgestaan aan asbest. Aarzelde u niet om naar Kymore te gaan?
Lambo «Ik heb lang getwijfeld, want ik zou bij wijze van spreken terugkeren naar de hel van mijn jeugd. Nu, ik ben toch vertrokken en ik had me voorgenomen overal een mondmasker te dragen. Maar in Kymore ging ik helemaal op in het filmwerk. Vier dagen lang was het windstil, maar op de vijfde dag hing er mist en rook ik plots die geur van vroeger. Ik heb me toen afgevraagd wat ik daar in godsnaam aan het doen was, maar de rebel in mij dacht: ‘Fuck it!’ (lacht).
»Ik zou kunnen laten testen of mijn longen aangetast zijn, maar dan moeten ze er een vloeistof in spuiten en er weer uit halen. Daardoor riskeren ze mijn longen te beschadigen, en één asbestvezel kan genoeg zijn om kanker te veroorzaken. Dus: nee, dank u. Maar iederéén kan door asbest getroffen worden. Juist daarom vond ik het zo belangrijk dat we die documentaire maakten.»
‘Ademloos’ wordt van 21 tot 30 april getoond op het MOOOV Filmfestival in meerdere zalen in Vlaanderen. Info: festival.mooov.be. Meer over asbest in ons dossier.
